ଗୀତିଗୁଚ୍ଛ

ପଣ୍ତିତ ଗୋଦାବରୀଶ ମିଶ୍ର

ସୂଚନା

ପୂଜ୍ୟାପଦ ସ୍ୱର୍ଗତ ପିତା ପଣ୍ଡିତ ଗୋଦାବରୀଶ ମିଶ୍ରଙ୍କ ରଚିତ କାବ୍ୟ, କବିତା, ନାଟକ, କ୍ଷୁଦ୍ରଗଳ୍ପ, ଉପନ୍ୟାସ, ରାଜନୈତିକ ଲେଖା ଓ ଆତ୍ମଚରିତ ଗ୍ରନ୍ଥାବଳୀ ଆକାରରେ ସଂପାଦନା କରାଯାଉଅଛି । ବସ୍ତୁତଃ ପିତା ଜୀବିତ ଥବାବେଳେ ରାଜନୀତିର ନିଗଡ଼ ବେଷ୍ଟନୀ ମଧ୍ୟରେ ରହି ସୁଦ୍ଧା ଏ ଦିଗରେ କିଛି ଦୂର ଅଗ୍ରସର ହୋଇଥିଲେ । ସେ ନିଜର ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ପର୍ଯ୍ୟାଲୋଚନା କରି କେତେକ ଅଂଶ ପ୍ରକାଶନ ନିମିତ୍ତ ସଜ୍ଜିତ କରିରଖିଥିଲେ । ଆକସ୍ମିକ ଭାବରେ ରୋଗାକ୍ରାନ୍ତ ହେବାରୁ ସଜ୍ଜିତ ଅଂଶର ପ୍ରକାଶନ ଘଟି ଗଲା ନାହିଁ । ପୁଣି ପରେ ପରେ ତାଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁ ଘଟିବାରୁ ପ୍ରକାଶନରେ ବହୁ ବିଳମ୍ବ ଘଟିଅଛି । ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସମସ୍ତ ରଚାନାକୁ ସେ ସଜ୍ଜିତ କରି ପାରିନାହାଁନ୍ତି-। ସେଗୁଡ଼ିକର ସାଜସଜ୍ଜା ଓ ସଂକଳନ କାର୍ଯ୍ୟ ଚାଲିଛି । ତଥାପି ଖଣ୍ଡିଏ ଖଣ୍ଡିଏ କରି ସଂପାଦନା କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଗ୍ରନ୍ଥାବଳୀ ପ୍ରକାଶ କରିବା ସହଜସାଧ୍ୟ ମନେହେଉଛି । ସେହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏହି ‘ଗୀତିଗୁଚ୍ଛ’ ଗ୍ରନ୍ଥାବଳୀ ସଂକଳନ ଦିଗରେ ପ୍ରଥମ ଉଦ୍ୟମ ।

ସୂଚୀପତ୍ର

ଜନ୍ମଭୂମି

ଜନମଭୂମି ଯେ ମାଟି ପଥରର

ଜନନୀକି ବଳି ବଡ଼;

ସେ ଜନମଭୂମି ସେବା ସେ କରଇ

ନରଜନ୍ମ ଧନ୍ୟ ତାର ।

ହ୍ରଦ ନଦୀ ବନ ପ୍ରାନ୍ତର ପର୍ବତ-

ଜଡ଼ି ଏ ସକଳ ଯେତେ,

ପ୍ରତି ପ୍ରାଣେ ବହେ ଜନନୀ ରକତ

ଜୀବନ୍ତ ପରାୟେ ସତେ ।

ସରଗୁଁ ବଳି ଏ ଜନମଭୂମିର

ହେଲେ ତିଳେ ଅପମାନ,

ଥିଲା ଦିନ ଯେବେ ଉଠୁଥିଲେ ଗର୍ଜି

କୋଟି କୋଟି ତା ସନ୍ତାନ ।

ଏ ଜନମଭୂମି ଗଉରବ ଶିରୀ

ଅଟଳ ରଖିବା ପାଇଁ,

ସମର ପ୍ରାଙ୍ଗଣେ ଦେଉଥିଲେ ପ୍ରାଣ

ଶତ ଲକ୍ଷ ଦେଶ ଭାଇ ।

ଅଛି ସେହି ଭୂଇଁ, କେଜାଣେ କିପାଇଁ

ହୃଦୟେ ନାହିଁ ସେ ଟାଣ,

ଜନନୀ ଦଇନେ କିପରି ସନ୍ତାନେ

ରହିଛନ୍ତି ଧରି ପ୍ରାଣ ।

କି ସୁଖ ଜୀବନେ, ଚିର ଅପମାନ

ହେବ ଯେବେ ଭାଗ୍ୟେ ଲେଖା ?

ମାଆ ବୋଲି ଥରେ ଉଠ ହେ ସୋଦରେ,

ମାଆର ଲଭିବ ଦେଖା ।

ରାଜାଙ୍କ ମାଂସ ଦାନ

ଗୋପାଳ

ଘରକୁ ଗୋପାଳ ଏକମାତ୍ର ପୁଅ

ଦରିଦ୍ରପସରା ଅନ୍ଧଲଉଡ଼ି,

ଦୁଇଦିନେ ଥରେ ଛୁଏଁ ଅନ୍ନ ମୁଖେ

ବାକି ବେଳେ ଖାଏ ହୁଡ଼ୁମ୍ବ ମୁଢ଼ି ।

ଘରେ ଆସି ନିତି ଠାଏ ବସିବାକୁ

ଫୁରୁସତ ନାନା ଜଞ୍ଜାଳେ କାହିଁ ?

ବିଭା-ବ୍ରତ-ଶ୍ରାଦ୍ଧ- କୋଠ ଜନ୍ତାଳେ ସେ

ନ ରହିଲେ କାମ ଉଠଇ ନାହିଁ ।

କାହା ଘରେ ରୋଗୀ ପଡ଼ିଥିଲେ ଶେଯେ,

ତା ବିନେ କେ ସେବା କରିବ ଆଉ ?

ଦୋକାନୁଁ ସଉଦା ନ ଆସିଲେ କା’ର,

ଗୋପାଳ ତକ୍ଷଣେ ଯୁଟଇ କାହୁଁ ।

କା ଗଛୁଁ ନଡ଼ିଆ ତୋଳା ନୋହୁଥିଲେ,

ଚଢ଼େ ବିନା ଛନ୍ଦେ ଗଛେ ଗୋପାଳ;

କା ଗାଈ ଘରକୁ ଚିରି ନ ଫେରିଲେ;

ତାର ବହିଯାଏ ଦେଢ଼ପା ଝାଳ ।

କେ ଯଦି ମୁଣ୍ଡାଇ ବୋଝ ବୋହିବାକୁ

ବୁଲି ଖୋଜି ଗ୍ରାମେ ନ ପାଏ ଲୋକ,

ଭିଡ଼ି ତ୍ୱଚା ଅଣ୍ଟା ବାହାରେ ଗୋପାଳ,

ମନେ ତା ନ ପଡ଼େ ଶୋଷ କି ଭୋକ ।

କ୍ଷୁଧାର୍ତ୍ତ ବୁଲିଲେ ମାଗି ଗାଆଁ ଦାଣ୍ଡେ,

ଧନୀ ସିନା ମୁହଁ ଦିଅନ୍ତି ମୋଡ଼ି,

ଘରୁ ଚୂଡ଼ା ମୁଢ଼ି ଯା ପାଏ ସାଉଁଟି

ଦିଏ ଆଣି ସେହୁ ତା ହାତେ ଲୋଡ଼ି ।

ଗ୍ରାମେ ଯେବେ ଆସେ ଗୁଡ଼ିଆ ପସରା,

ମୁଆଁ ପାଇଁ କରେ ହଟା କା ପିଲା,

ଉଧାରେ ପଇସା ଆଣି ସେ ଗୋପାଳ,

କିଣି ମୁଆଁ ତାକୁ କରଇ ଥିରା ।

ହଣା ମରା କାହିଁ ଲାଗିଲେ, ଧାଏଁ ସେ,

ଦୁଇଦଳ ମଧ୍ୟେ ହୁଅଇ ଠିଆ;

ତା ମୁଣ୍ଡେ ପାହାର ବସେ ଦୁଇପକ୍ଷୁଁ

ମାତ୍ର ନିଭିଯାଏ କଳହ ନିଆଁ ।

କେହୁ ଯଦି କରି ଦୋଷ ଅପରାଧ

ଭିଡ଼ା ହୁଏ ଦଣ୍ଡ ଭୋଗିବା ପାଇଁ,

ଡ଼େଇଁପଡ଼ି ଆଗେ କହଇ ଗୋପାଳ,

‘‘ମୁଁ ଦୋଷ କରିଛି; ସେ କରିନାହିଁ ।’’

ଘରେ କାର ନିଆଁ ଲାଗନ୍ତେ, ପ୍ରଥମ

ବୁଜି ଆଖି ସେହୁ ଚଢ଼ଇ ଚାଳେ;

ହାତ ମୁହଁ ଘୋଡ଼ି ଶୁଏ ଶେଯେ ସିନା,

ପଛାଏ ନାହିଁ ସେ ଆପଦକାଳେ ।

ଘରେ ବାପା ମାଆ କାନ୍ଦି ଗଡ଼ୁଥାନ୍ତି

ହାତରୁ ନୋହିଲା ଦିହାତ ସେହୁ,

ଚଉଦ ବରଷୁ ଚାଳିଶ ପାଖାଏ,

ବଳ କ୍ରମେ ଖସି ଆସିଲା ଦେହୁଁ ।

ପରି ମନ୍ଦ ଚିନ୍ତା କିସ ସେ ନ ଜାଣେ,

ପର ଛିଦ୍ର ତୁଣ୍ଡେ ନ ଧରେ ଦିନେ,

ତା ସାରା ଜୀବନ ଛୋଟ ବଡ଼ କାମ

କରି ନାହିଁ ପର କଲ୍ୟାଣ ବିନେ ।

ଶେଷେ ଯେବେ ମର୍ତ୍ତୁ ଚାଲିଲା ଗୋପାଳ,

ଗ୍ରାମସାରା ଆଉ ନୋହିଲା ଚାହିଁ,

‘ଆହା ଆହା’ ତୁଣ୍ଡୁ ନ ସରେ କାହାର,

ଲୁହ କା ନୟନ ଶୁଝେଇ ନାହିଁ ।

ମହେନ୍ଦ୍ର ତନୟା

ଉତ୍କଳ ମଣ୍ଡଳେ ମହେନ୍ଦ୍ର ପର୍ବତ

ସକଳ ପର୍ବତୁ ବଡ଼,

ଏପାଖେ ରହିଛି ପାରଳା ରାଇଜ

ସେପାଖେ ମଞ୍ଜୁଷା ଗଡ଼ ।

ଭେଦିଛି ଆକାଶ- ଶିଖ ତାର, ତହିଁ

ଗଲେ ମନେ ଲାଗେ ଭୟ;

ଲକ୍ଷ ପରବତ ମଧ୍ୟେ ସେତ ଏକା

ଉତ୍କଳର ହିମାଳୟ ।

ଶାସ୍ତ୍ରେ ପରା ଅଛି ଶିବ ଶିରୁ ମର୍ତ୍ତ୍ୟେ

ଯାହ୍ନବୀ ଯାଉଛି ବହି;

ତେସନେ ବହଇ ମହେନ୍ଦ୍ର ଶିଖରୁ

ମହେନ୍ଦ୍ର ତନୟା ନଈ ।

ଗଛଲତା ଘାସ ଦିଶେ କି ଶ୍ୟାମଳ

ସେ ମହେନ୍ଦ୍ର ପରବତେ,

ତା ଦେହ ମହେନ୍ଦ୍ର ତନୟା ଧାରଟି

ରୂପା ଉତ୍ତରୀ କି ସତେ ।

କଳ ଗୀତେ ସୁଖେ ବହଇ ଝରଣା

ପଥରୁ ପଥରେ ଡ଼େଇଁ,

ଶୁଣିତା ଚଳିତେ କାନନ କୁରଙ୍ଗେ

ନିଦରୁ ଉଠନ୍ତି ଚେଇଁ ।

କାହିଁ ଜମି ପାଣି ଖେଳଇ ଭଉଁରୀ,

ଲଙ୍ଘେ ଶିଲା ବାଡ଼ କାହିଁ;

କାହିଁ ତରତରେ ଗଡ଼ି ଚାଲିଯାଏ,

ମୁହୂର୍ତ୍ତେ ରହଇ ନାହିଁ ।

ଆଉ କାହିଁ ପୁଣି ଖସି ବେଗେ ତଳେ

ରଚଇ ପ୍ରପାତ ଗୋଟି,

ତହୁଁ ବହି ପୁଣି, ତରୁଲତା ମୂଳେ

ଯାଏ କଳକଳେ ଲୋଟି ।

ଯାଇ ଯେବେ ଶେଷେ ଗିରି ପାଦଦେଶେ

ମିଳଇ ତଟିନୀ ପୁଣି

ଧୀର ବହି ଚାଲେ କଳ ଗୀତ ସାରି,

ତୁରିତେ ହୁଅଇ ତୁନି ।

ଶିଶୁସମ ସାନ ମହେନ୍ଦ୍ର ତନୟା

କେତେ ବଡ଼ ହୁଏ ବଢ଼ି,

ଏ କୂଳୁ ସେ କୂଳ ପାଏ ନାହିଁ ଆଖି,

ବଡ଼ିମା ନୁହଇ କଳି ।

ତା ଘେନି ବଞ୍ଚନ୍ତି ସାରା ରାଜ୍ୟ ଜନ

ପିଅନ୍ତି ଅମୃତ ତାର,

କେତେ ବିଶ୍ୱହିତ ନ ସାଧି ପାରଇ

ପର୍ବତର ବର୍ଷା ଧାର !

ସ୍ୱଦେଶୁ ଯାଉଛି ବହି ସେ ବିଦେଶେ

ପରେ ବିତରୁଛି ଦୟା,

ରୁପ ଗୁଣ ବେନି ସମ୍ପଦେ ଭୁତଳେ

ବଡ଼ ମହେନ୍ଦ୍ର ତନୟା ।

ସାୟାହ୍ନ ଭାବନା

କବି

ଜଗତେ ଅତୁଲ୍ୟ ଲାଅ, କବି ହେ,

ଏ ଅମର ମେଳାପେ ବଡ଼,

ଥାପି ମର୍ତ୍ତ୍ୟେ ଏକ ପୟର, ସ୍ୱରଗେ

ବଢ଼ାଇ ପାର ଅପର ।

ଦର୍ଶନ ବିଜ୍ଞାନ ଜ୍ୟୋତିଷ ଗଣିତ

ରସାୟନ, ଇତିହାସ,

କି ଅଛି ଭୂତଳେ ବିଦ୍ୟା ଏଭଳି ହେ,

ତୁମେ ତ କରିଛ ବଶ ?

ସକଳ ବିଷୟେ ଚାଳି ପାର ତବ

ଦୁର୍ଜୟ ଲେଖନୀ ହେଳେ,

ବୁଡ଼ି ଘେନ ରତ୍ନ ଅମର ଅଭେଦ୍ୟ

ସୁଗଭୀର ପାରାବାରେ ।

ହସାଅ, କନ୍ଦାଅ ଯେତେବେଳେ ଯାହା

ବିଚାର ଆପଣା ମନେ,

କି ଭାଷା କୁହୁକେ ରଖିଛ ଆବରି

ଜଗତ ଯାବତ । ଜନେ ।

ଛାୟାରେ ଦେଉଛ କୋୟା ଆଣି କାହୁ ?

କାୟାରେ କରୁଛ ଛାୟା,

ମୋହ ବିଜଡ଼ିତ ମର ନର ପ୍ରାଣୁ

ତୁଟାଅ ମୋହନ ମାୟା ।

ଭିକାରିରେ ଥାପ ରାଜ ସିଂହାସନେ,

ରାଜନେ କରି ଭିକାରି,

ମରୁ ଦେଶେ ରଚି ନନ୍ଦନ କାନନ

ନନ୍ଦନେ ପାରତ ଜାଳି ।

ଜାଣି ମିଛ ବୋଲି ଭୁଲନ୍ତି ମାନବେ

ଏ କି ମରୀଚିକା ତୁମେ ?

ମିଛେ ଏ ମରତେ କରୁଛ ରାଜୁତି

ବିଶ୍ୱ ଆଦରଶ ଭ୍ରମେ ।

ମୁଁ ହେଲେ ନିଊନ ଦୀନ ଅକିଞ୍ଚନ

ଏ ମହା ସଂସାର ଦେଶେ,

ତୁମ ବିମୋହନେ ନ ଭୁଲି, କବି ହେ,

ରହିବି ମୋ ହୀନ ବେଶେ ।

ମାୟାମୃଗ

ପର୍ଣ୍ଣକୁଟୀମଧ୍ୟେ ଅଯୋଧ୍ୟା ନରେଶ

ଦୂର ପଞ୍ଚବଟୀ ବନେ,

ବସି, ହର୍ଷେ ସୀତା ଲକ୍ଷ୍ମଣ ସଙ୍ଗତେ

ରତ ପ୍ରାତ ଆଳାପନେ ।

ଆସି ତ୍ୱଚା କାହୁଁ ଧାଇଁ, ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ ମୃଗ

କୁଟୀର ଦୁଆର ପାଶେ,

ବିଜୁଳି ଝଟକ ପ୍ରାୟେ ନିମିଷକେ

ଲୁଚିଗଲା ବନବାସେ ।

ନେତ୍ରୁ ତା ମୂରତି ନ ପାରିଲେ ପୋଛି

ଜନକ ରାଜ ଦୁହିତା,

କହିଲେ, ସେ ନିଧି ନ ଆଣିଲେ ଧରି

ଅନ୍ନ ମୋତେ ହେବ ପିତା ।’’

ଶୁଣି ରାମ ବେଗେ ଧନୁଶର ହାତେ

କୁଟୀରୁ ହେଲେ ବାହାର,

ବୁଲି ବନେ ମୃଗେ କେତେ ତ ଖୋଜିଲେ

ଛାଇ ନ ଦେଖିଲେ ତାର ।

ବନୁ ବନେ, ଗିରି- ସଙ୍କଟୁ ଗିରିକି

ଚାଲନ୍ତି ଅଯୋଧ୍ୟା ସାଇଁ,

ତେଣେ, ସୀତାସହ ଉଦ୍‌ବିଗ୍ନ ଲକ୍ଷ୍ମଣ

ବାଟ ରହିଛନ୍ତି ଚାହିଁ ।

କେତେବେଳେ ବନୁ ଆସିଲା ଶବଦ

‘‘ଲକ୍ଷ୍ମଣ, ରଖ ଜୀବନ,’’

ଶୁଣି କାନେ ସୀତା ପଡ଼ିଲେ ଚମକି

ଅଧୀର ହେଲେ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ।

କହିଲେ ସୀତା,‘‘ଏ ଭାଇ କଣ୍ଠ ସ୍ୱର

ଆପଦେ ପଡ଼ିଲେ କାହିଁ,

ଯାଏ ଏ ମୁହୂର୍ତ୍ତେ, ହେ ଲକ୍ଷ୍ମଣ, ତହୁଁ

ଭାଇଙ୍କି ତାରିବା ପାଇଁ ।’’

ମନ ନ ମାନିଲା, ତଥାପି ସୌମିତ୍ରି

ଚାଲିଲେ କୁଟୀର ତେଜି,

ଘୋର ବନେ ସୀତା ରହିଲେ ଏକାଟି,

ଚିତ୍ତେ ରାମ ନାମ ହେଜି ।

ଚାହୁଁ ଚାହୁଁ ଦ୍ୱାରେ ଆଗତ ଭିକ୍ଷାର୍ଥୀ

ମାଗଇ ଭିକ ଆତୁରେ,

ପତିବ୍ରତା ପତି- କଲ୍ୟାଣ ମନାସି

ଭିକ୍ଷାନ୍ନ ବାଢ଼ିଲେ ଦୂରେ ।

କହିଲା ଭିକ୍ଷାଶୀ, ‘‘କରେ ଆଣି ଦେଲେ,

ଘେନିବି ସିନା ମୁଁ ଭିକ,

ପରବାସେ ପାଦ ପକାଇବି, ମୋତେ

ମଣ କି ଏଡ଼େ ନାସ୍ତିକ ?’’

ଶଙ୍କିତେ ଭିକ୍ଷାନ୍ନ ଆଣି, ହାରଦେଶୁ

ବଢ଼ାଇ ଦେଲେ ମୈଥିଳୀ,

କି ହେଲା ଭିକ୍ଷାର୍ଥୀ ପ୍ରକାଶି ସ୍ୱରୂପ

ଧଇଲା ଶ୍ରୀକରଜ ଭିଡ଼ି ।

ଦଶମୁଣ୍ଡ ତାର ବେକ ଉପରକୁ

ବିକଟ ଦିଶଇ ଅତି,

ଝୁଲଇ କୋଡ଼ିଏ ହାତ ବେନି ପାଶେ,

ଦେଖି, ମୂର୍ଚ୍ଛା ଗଲେ ସତୀ ।

ପୁଷ୍ପକ ରଥ ତା ଥିଲା ପାଶେ, ତାଙ୍କୁ

ବଳେ ସେ ଥାପିଲା ତହିଁ,

ଭୟଭୀତା ତ୍ରସ୍ତା ଜାନକୀ ବିକଳେ

କାନ୍ଦୁଛନ୍ତି କଇଁ କଇଁ ।

ବାହୁଡ଼ି ଶ୍ରୀରାମ- ସୌମିତ୍ରି କୁଟୀରେ

ହୋଇଲେ ଚକିତ ଅତି,

ତେଣେ, ଉଡ଼େ ରଥେ ସୀତାଙ୍କୁ ବସାଇ

ସେ ଦୈତ୍ୟ ଲଙ୍କା ନୃପତି ।

ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣମୃଗ ରୂପେ ମାୟାମୃଗ ଗୋଟି

ପେଷି ଯେ ଥିଲା ରାବଣ,

ସେହି ମାୟା ବଳେ ହରିଲା ସୀତାଙ୍କୁ,

ବୁଝିଲେ ରାମଲକ୍ଷ୍ମଣ ।

ସଲିଳଧାରା *

ଦୁଆର ଆଗରେ

କୁଆଟିଏ ବସି ମୋର ଦୁଆର ଆଗରେ

ବୁଲୁଥିଲା କେତେ ପରକାରେ;

ମୋର ସବୁ କାମ ଛାଡ଼ି,

କି ଆଶାରେ କାନ ପାରି,

ସେ ରବ ଘେନିଲି ତାର ପରାଣ କୁହରେ ।

ସେତ ବଡ଼ ବିମୋହନ ରାବ;

ବସନ୍ତର ନୂଆ କୋକିଳ ସଙ୍ଗୀତ,

ଭରତର ବୀଣା ଝଙ୍କାର ଲଳିତ,

ଲବେ ତାକୁ ନାହିଁ ସରି ହେବ ।

ତାର ସେହି ସରଗ ନିସ୍ୱନେ

ମର ମଧୁ ସମ୍ପଦ ମିଳନେ

କି ଅର୍ଥ ଅଛଇ, କିଛି ନପାରେ ମୁଁ ବୁଝି

ଖାଲି ସବୁ କାମ ଛାଡ଼ି,

ତା ଡାକକୁ କାନ ପାରି,

ତୁନି ହୋଇ ବସି ରହିଥାଏ ମୁଁ ନିମଜ୍ଜି;

ତା ରୂପ ନିରେଖି ପୁଣି, ରାବ ତାର ଶୁଣି,

କି ଭାବନା ଭାଳେ ମୁଁ ପରାଣେ ।

କିଏ ମୋ ଆସୁଛି ପ୍ରିୟ ପଚାରିଲେ ଯେତେ,

ସେତ କିଛି ନ କହିଲା

ସେହିପରି ରାବୁଥିଲା

ସେ ରାବ ଯେ ଅସମଜା ମୋତେ ।

କୁଆ ବସି ରାବୁଥାଏ ଦୁଆର ଆଗରେ

ଥରକୁ ଥର ମୁଁ ତାକୁ

ପଛୁଥାଏ କହିବାକୁ,

କିଏ ସେ ଆସୁଛି ମୋର ଏ ପତ୍ରକୁଟୀରେ ।

ସେ ଯେ କିଁପା କିଛି କହେ ନାହିଁ,

ମୁହିଁ କେତେ କଥା ପାଞ୍ଚେ ମନେ,

କେତେ ଚିତ୍ର ପୁଣି ଦେଖଇ ସ୍ୱପନେ,

କେତେ ପ୍ରିୟଜନ ଚିତ୍ର ଆଣେ କୁଆ ବହି,

ସଭିଏ କୁଟୀରେ ମୋର ଆସୁଛନ୍ତି ଧାଇଁ ।

କୁଆଟି ସେ ନିବସି ସେଠାବେ

ରାବୁଥିଲା ଏତେ ଏତେ ଭାବେ ।

ତାର ସେହି ଅବୁଝା ବଚନେ ।

ଏତେ ପ୍ରିୟ ଆସିବାରେ କହିଲା ତକ୍ଷଣେ ।

ମୁହିଁ ବସିଅଛି ଚାହିଁ ଅନିମେଷେ,

ସେ ତା ଟିକି ପତତ୍ର ଯୁଗଳେ,

ଉଡ଼ି ଖରେ ଚାଲିଗଁଲା ତା ଦୂର ସ୍ୱଦେଶ,

କେଡ଼େ ଗୁରୁଭାର ଲଦି ଅବହେଳେ,

ଗଲା ଆହା ଗୋ କ୍ଷୁଦ୍ର ଅନ୍ତରେ

ୠଷିକୁଲ୍ୟାର ମିନତି

ଭୁଧର କନ୍ଦରେ ଗହନ କାନ୍ତାରେ

ଜନମି ସୁଦୁରେ କାହିଁ,

ବିଲ ଗ୍ରାମ ପଦା ତେଜି, ୠଷିକୁଲ୍ୟା

ସରାଗେ ଆସିଛି ଧାଇଁ ।

ବାଟେ ରୋଧୁଥିଲେ କେତେ ଗିର ଶିଖ,

କହିଲେ, ‘ନ ଯାଅ ଦୁରେ,’

କେତେ କ୍ଷୁଦ୍ର ହ୍ରଦ ଲୋଡ଼ୁଥିଲେ ତାକୁ

ବହି ଧରିବାକୁ ଉରେ ।

ନ ଶୁଣି ସେ କିଛି ଆସିଛି, ଜୀବନ

ସାଗରେ ଦେବାକୁ ନିହି,

ସିନ୍ଧୁ, ଅଙ୍ଗେ ସିନା ତା ଅଙ୍ଗ ମିଶିଲେ

ଧନ୍ୟ ସେ ପାରିବ ହୋଇ ।

ସିନ୍ଧୁ ସିନା ତାକୁ ତୁହାଇ ତୁହାଇ

ପଛେ ଫେରାଉଛି ପେଲି,

ଗୋଟି ଗୋଟି ଢେଉ ପେଷି, କହୁଅଛି

‘‘କଥା ମାନି ଯାଅ ଫେରି ।

ମୁଁ ଛାର ସମୁଦ୍ର କ୍ଷାରେ ଅଛି ଗଢ଼

ମୋ ପୋଡ଼ା ପରାଣ ଗୋଟି,

ତୋ ମଧୁ ଶରୀର ଆଣି କିପାଁ ନିଦ,

କୋଳେ ମୋ ଯିବୁଲୋ ଲୋଟି ?’’

ଶୁଣି ୠଷିକୁଲ୍ୟା କାନ୍ଦି କହେ ଧୀରେ,

‘‘ନ ଭାଷ ନିଠୁର ବାଣୀ;

ତୋ ପ୍ରତି ପ୍ରୀତି ମୁଁ ବହି ଯେ ଆସିଛି,

କ୍ଷୀର କ୍ଷାର ନାହି ଜାଣି ।

‘‘ତୋ କ୍ଷାରେ ଢାଳିବ ମୋ କ୍ଷୀଣ ଜୀବନ,

ଅନ୍ତର କାମନା ମୋର;

ତୋ ଲାଗି ବହିଛି ଏ ପ୍ରାଣ ଭାରା ମୁଁ,

ପତାଇ ଦିଅ ତୁ କୋଳ ।

‘‘ନୋହିଲେ ଲୋଟିବ ସଇକତ ଶେଯେ,

ପଶିକି ଭୂଗର୍ଭେ ଧୀରେ,

ପଶିଥିଲେ ଯେହ୍ନେ ବିଷାଦେ ଜାନକୀ

ଶ୍ରୀରାମ ନିଠୁର ଗୀରେ ।

‘‘ସ୍ନେହ କି, ସିନ୍ଧୁ, ତୁ ନ ବୁଝୁ ହୃଦୟେ,

କହି ଏ ତରଳପ୍ରାଣ ?

ତୋ ବିନେ ମୋର କି, କହ, ଅଛି ଗତି

ବକ୍ଷେ ତୋର ଦିଅ ସ୍ଥାନ ।’’

ବାସି

ବାଛୁରୀକି ସାନ୍ତ୍ୱନା *

‘ହେ-ମା ହେ-ମା’ ରାବେ କେତେ ତୁ ଡାକିଛୁ,

ମୁହୂର୍ତ୍ତେ ନୋହୁଛୁ ଥିର,

ନୟନ ଯୁଗଳୁ ଢାଳୁ ଅବିରଳ

ପରାଣ ଦୁର୍ଲଭ ନୀର ।

ନ ଜାଣୁ କି ମାଆ ନ ଶୁଣେ ତୋ ଡାକ,

ବାଟ ଦୂର ଦେଶେ ଚାଲ ?

ପାଞ୍ଚ କୋଶ ଏବେ ପାରି ତ ହେବଣି

କୁଦି ବନ ପଦା ବାଲି ।

ଖରା ତୋପେ ଦେହ ଝାଉଁଳି ଯିବଣି,

ପାଦେ ଲାଗିବଣି ବଥା,

ଗଛଡ଼ାଳୁ ପଦେ ଶୁଣୁଥିବ କାନେ

ବନ କୁଆ ବଣି କଥା ।

ଏହିପରି ଦିନ ଚାରି ସେ ଚାଲିବ,

ଘୋରି ହୋଇଯିବ ଖୁରା,

ଫେରିବାକୁ ବାଟୁ ଚାରା ନାହିଁ ତାର,

ବେକେ ଲାଗିଥିବ ଝୁରା ।

ଚାଳିଶ କୋଶେ ସେ ଯାଇଟି ରହିବ,

ପାଳି ବନପ୍ରସ୍ଥ ବ୍ରତ,

ବୁଢ଼ୀ ବୟସର ନୂଆ ସାଥି ମେଳେ

ନବ ଆବେଷ୍ଟନେ ରତ ।

ତୁ ହେଲୁ ପିଲାରୁ ତିନି ବର୍ଷ ଛଡ଼ା

ଦେଲୁ ମାତୃସ୍ତନ ତେଜି;

ଆପେ କାଲି ମାଆ ହୋଇ ତ ବସିବୁ,

କହକି ନ ପାରୁ ହେଜି ?

ଷଠୀ ଯେ ଜଗତେ ସୃଜୁଛି ପ୍ରାଣୀଙ୍କୁ

ଏହିତ ଅଟେ ତା ଲୀଳା;

ଜଣେ ଆସି ମଞ୍ଚେ, କାର୍ଯ୍ୟ ସାରି ଚାଲେ,

କୋଳୁ ରଖିଯାଏ ପିଲା ।

ନ ହୁଅ ଅବୁଝା, ବାୟାଣି, ନୟନୁ

ନ ବୁହା ଲୋତକ ଧାର;

ଏ ଗୋରୁ ଜନମେ ଗଢ଼ରେ ନିଜକୁ

ମର୍ତ୍ତ୍ୟେ ବହିବାକୁ ଭାର ।

ମଆ ଯେ ଯାଉଛି କ୍ଷଣୁ କ୍ଷଣେ ଦୁରେ,

ପ୍ରବାସେ ରହିବ ଯାଇ;

ଏ ସାରା ଜୀବନେ ମାଆ ଝିଏ ଦନେ

ଭେଟ ଆଉ ହେବ ନାହିଁ ।

ପ୍ରବାସେ ଦେହୁତା କେବେ ଅଲକ୍ଷିତେ

ଉଡ଼ିଯିବ ପ୍ରାଣ ବାୟୁ,

ଅସ୍ଥି-ମାଂସ ତାର ମାଟିରେ ମିଶିବ,

ସତ୍ତା ନ ରହିବ ଆଉ ।

କଣ୍ଠାଗ୍ରତବେଳେ ତୋ କଥା, ବାୟାଣି,

ପଟେ ଚଳଚିତ୍ର ପରି,

ସ୍ମୃତି ପୀଠେ ତାର ଉଇଁ ଅସ୍ତ ହେବ

ନେତ୍ରୁ ନୀର ଯିବ ଝିରି ।

ଯା ଦେହର ମେଦ ଅସ୍ଥି ଉପାଦାନେ

ଗଢ଼ା ଯେହୁ ଏ ଜଗତେ,

ଯେତେ ପଶୁ ହେଲେ, ଅନ୍ତିମ କ୍ଷଣେ କି

ମନୁ ବିସୋରିବ ସତେ ?

ବିଧାତା ଯେ ଜୀବେ ଦେଇଛି ଜୀବନ,

ସଙ୍ଗେ ମୃତ୍ୟୁ ଅଛି ସୃଜି,

ଅନ୍ତରୁ ଅନ୍ତରେ ମିଶିଯିବା ପାଇଁ

ଆଖି ଦେଲା ଦିନ ବୁଜି ।

ତେତିକିବେଳେ ତ ମାଆ, ଝିଏ ହେବ

ସବୁ ମନ ଘେନା ଘେନି,

ଭେଟ ସିନା ଭାଗ୍ୟେ ନ ଘଟିବ, ଯିବ

ମିଳି ପରସ୍ପରେ ବେନି ।

ସେ ମୁହୂର୍ତ୍ତ ଲାଗି କରି ତୁ ପ୍ରତୀକ୍ଷା

ଗଢ଼ିଯାଅ ଏ ଜୀବନ,

ବୃଥା ‘ହେ-ମା’ ଡାକେ ନ ଶୁଖାଅ ଗଳା

ନ ତିନ୍ତା ଲୁହେ ନୟନ ।

ନ ଭାଳ, ସେ ଭୋକେ ଶୋଷେ ବା ସଡ଼ିବ

ସେ ଆୟୁ ଯାପିବ ସୁଖେ,

ଦୟାବତୀ ତାର ନୁଆ ଖାଉନ୍ଦାଣୀ

ନିଜେ ଭୋଜ୍ୟ ଦେବେ ମୁଖେ ।

ଆସିଛ *

ଏତେ ଦିନ ଅନ୍ତେ ଆସିଛ ଦୋସର

ବାହୁଡ଼ି ଏ ବନମାଳେ;

ତୁମ ତୁଲେ ପୁଣି ହସି ଖେଳି, ବାବୁ,

ରହିବି ପୁଲକ ଭରେ ।

ଏକାନ୍ତେ ସେ ଦିନ ହରଷ ବିଷାଦେ

ବସି ରହିଥିଲି ଚାହିଁ,

ଗୋଟି ଗୋଟି ତୁମେ, ଆଖି ଆଗେ ମୋର

ଚାଲିଗଲ କେତେ କାହିଁ ।

ବଡ଼ି ସକାଳୁ ମୁଁ ସାରି ତର ତରେ

ପାହାନ୍ତି କରମ ମୋର,

ସରସୀ ପୁଲିନେ ବିହରିଲି ଆସି,

ଦେଖି ସୁଖ ଶିରୀ ତାର ।

ତୁମେ ତ ସେଠାବେ କେତେ କେ କି ଭାବେ

ଯାଇ କରିଥାନ୍ତି କେଳି,

ତା ଶୀତଳ ଜଳେ ପଖାଳି ତନ୍‌ଟି,

କୁଟୀରେ ଆସନ୍ତ ଫେରି ।

ତୀର ତରୁ ଛାୟା ଖେଳଇ ସଲିଳେ,

ଢଳି ଧୀର ସମୀରଣେ,

ବିହଗ ନିକର ଉଡ଼ି ଗାଉଛନ୍ତି

ତୁମେ ତହିଁ ନାହିଁ ଜଣେ ।

ସୋଦର ସେନେହେ ରହିଥାନ୍ତି, ଏ ଯେ

କୁଟୀର ଉଆସ ପୁରି,

ଜଣେ କାର ଛାୟା ଆଉତ ନ ଆସେ

ନିମିଷେ ଅୟନ ଭୁଲି ।

ଛୁରିଅନା ବଟ ତମାଳ ନିକୁଞ୍ଜେ

ବିହର ଉଷତ ପ୍ରାଣେ,

ନିକୁଞ୍ଜ କୁସୁମ ପରାଏ, ବାବୁ ହେ,

ଶୋହୁଥାନ୍ତ ସନମାନେ ।

କେଡ଼େ ହତଶିରୀ ନୋହିଛି ଏହି ଯେ

ବିଶାଳ ବକୁଳ ବନ,

ପଥ ଘାଟ ଘର ସରସୀ ପ୍ରାନ୍ତର

ଦିଶେ କେଡ଼େ ଅଘଟଣ ।

ଯେତେ ଯହିଁ ସୁଖେ ପୁରି ରହିଥାନ୍ତି

ଏ ଗୁପତ ବୃନ୍ଦାବନେ,

ସେତେ ସେତେ ଠାବେ ତୁମ ମୂରତି ହେ,

ନେତ୍ରେ ମୁଁ ନ ଦେଖେ କ୍ଷଣେ ।

କେତେ ମୁଁ ବିଦେଶେ ଦୂରେ ପାଶେ, ବାବୁ,

ଭ୍ରମିଲ ନିରତେ ଯାଇ,

କେଉଁ ଠାବେ କାହିଁ ଏ ମୋହନ ଶିରୀ

ନିମିଷେ ଦେଖିଲି ନାହିଁ ।

ଶିଳା ଶେଯେ ଢଳି ମଧୁ କଳ ଗୀତେ,

ପ୍ରସାରି ବିଶାଳ କାୟା,

ରୁଚିର କମ୍ପନେ ନୀଳ ବକ୍ଷ ତଳେ

ଧରିତୀର ଗିର ଛାୟା,

ଆସେ ବହି ଯହିଁ ଚାରୁ ଚିତ୍ରୋତ୍ପଳା,

ସେ ସୁଧା ଧଉତ ତୀରେ,

ପାହାନ୍ତି ପ୍ରଦୋଷ ଶିରୀ ଢଳିବାର

ଦେଖିଲି ଚପଳ ନୀରେ ।

ଚିଲିକା ସଲିଳେ ଜଳ ବେଣୁ ଗୀତି

ଖେଳାଇ ବଦନ ଶୋଭା,

ତରଳ ଅୟନେ ବିହରି ଆସିବା

କେତେ ଆହା ମନ ଲୋଭା !

ସୋଲରି ଶ୍ୟାମଳ ଚରଣ ବିପିନେ

ଉଦାସ ନୟନେ ଚାହିଁ,

ସାହାୟ ଗଗନେ ଗିର ଘଣ୍ଟଶିଳା

ଦୁରେ ନିରେଖିବା ଯାଇ ।

ସକଳ ସମ୍ପଦୁ ବନ ସମ୍ପଦ ଯେ,

ହୃଦୟ ଅମୂଲ୍ୟ ନିଧି,

ଯାହା ପାଇଁ ଆଜି ପ୍ରସାରି ଦେଇଛି

ଜୀବନ ମୋହନ ବେଦୀ,

ସେ ବେଦୀ ନିମିଷେ ଶୂନ୍ୟ ହେଲେ, ବାବୁ,

ଶୂନ୍ୟ ଏ ପରାଣ ମୋର,

ଆକାଶ ଅବନୀ ନ ଦିଶଇ ମୋତେ,

ଆପଣା ହୁଅଇ ପର ।

ଏତେ ଦିନ ଅନ୍ତେ ଆସିଛ ଦୋସର

ଫେରି ଏ ନିକୁଞ୍ଜ ବନେ,

ତୁମ ତୁଲେ ସୁଖେ ଖେଳି ବୁଲି ନିତି,

ରହିବ ପୁଲକ ମନେ ।

ପଢ଼ା କୁଞ୍ଜେ ଛାତ୍ର ଆବାସେ ଆନନ୍ଦେ

ବିହରି ତୁମରି ମେଳେ,

ଜୀବନର ମୋର ରଚିବ ସରଗ

ଏ ମର ଅବନୀ ତଳେ ।

ପାହାନ୍ତି ସମୀରେ ସୁଖେ ଗାଇବାର

ନିକୁଞ୍ଜ ବସନ୍ତଦୁତ,

ତୁମ ତୁଲେ ଖୋଜି, ଭରିବି ପରାଣ;

ତୋଷିବ ବିଧୁର ଚିତ୍ତ ।

ନିଶିଥିନୀ ନଭେ ନିରେଖି ନିମେଷେ

ଉଜଳ ତାରକାଗଣ,

ସେ ମେଳେ ତୁମରି ମେଳାପେ, ବାବୁ ହେ,

ମିଶି ହୋଇଯିବ ଲୀନ ।

କରମେ ବଚନେ ଯେତେ ଯାହା ଦିନେ

ଅଛି ଅବାଞ୍ଛିତ କରି,

ଅନନ୍ତ ସୋଦର ସେନେହେ ସକଳ

କ୍ଷମିବ, ଏତିକି ଅଳି ।

ଫୁଟନା

ଭେଟି

‘‘ଟହ ଟହ କୋଳି ପାଚିଥିଲା ଡାଳେ

ଆଣିଛି ଯତନେ ତୋଳି,

ସାଂଧ୍ୟ ଉପାୟନେ, ନ ଜାଣେ, ସଖା ହେ,

କା’ କରେ ସମ୍ପିବ ବୋଲି ।

ତୋଳି ନିଜେ, ସୁଖେ ଚାଖିଥାନ୍ତି ନିଜେ,

ଚିତ୍ତ ମୋ ବଳିଲା ନାହିଁ,

ଏ ସ୍ୱର୍ଗ ମଧୁ କି ମୋ ତିକ୍ତ ଅଧରେ

ପରଶି ପାରନ୍ତା କେହି ?

କରେ କା’ ନ ଥାପି, ଫିଙ୍ଗିଦେବି ତଳେ,

କେତେ ତ ପାଞ୍ଚିଲ ମନେ,

ନିମିଷେ ମରୁଛି ଫିଙ୍ଗି ନ ପାରିଲି

ଲକ୍ଷ୍ୟକର ବିସ୍ମରଣେ ।

କାରେ ଦେବି, ଆହା       କେବଣ ଜନ ସେ,

କେ ପାତ୍ର ଅଛି ତା ପାଇଁ,

ଆଲୋକ ଅନ୍ଧାରେ ବନ ପଦା ଘରେ

ଖୋଜି ନ ପାଇଲି କାହିଁ ।

ଆସିଛ ସଖା ହେ ଦେବି ମୁଁ ଅରପି

ଘେନି ତ ବଢ଼ାଇ କର,

ତୁମ ଭଳି ଜନ ପାଇଁ ସିନା ଏହି

ନିଧି କରି ଆସେ ଜୂର ।

ଡାଳେ ଥିଲେ, ତରୁ ଶୋହା ସେ ବଢ଼ାଇ-

ଥାଆନ୍ତି ନିଖିଳ ବନେ,

ତୁମ କରେ ଏବେ ଶୋହିବ ମରତ-

ପ୍ରୀତି ଅକଳିତ ଧନେ ।

‘‘ନିଅ, ବନ୍ଧୁ, କରୁ କର ବଢ଼ାଇ ହେ,

ରଖି କି ପାରିବି ଧରି ?

ନେଇ କି ପାରିବି ଏ ମର ଜୀବନେ

ଏଭଳି ସମ୍ପଦ ବରି ?

ଫୁଲ ପରି ଦିନେ ଦିଶି ନାହିଁ ତୋରା,

ଫଳ ପରି ଢଳ ଢଳ,

ତୋଳିବା ଜନର ପରାଣ ପୁଲକ

ଦିନେ ତ ନୋହିଛି ମୋର ।

ବନ ପରବତେ ବୁଲି ମୁଁ ନିରତେ

ପାଲଟିଛି ବନ ତରୁ,

କାଠ ପାଷାଣେ ତ ଗଢ଼ିଛି ଏ ତନୁ,

ଜୀବନ କରିଛି ମରୁ ।

ଯାହା କରେ ଯାହା ଶୋହିବ ସିନା ହେ,

ସେ ତାହା ପାରଇ ନେଇ,

ମୋ ଲାଗି ଏ ନୁହେଁ ଯୋଗ୍ୟ ଉପାୟନ,

କି ଲଭ୍ୟ ମୋ କରେ ଦେଇ ?’’

‘‘ଗଛ ମୁଁ ସରଳ ଜଡ଼ ଏ ଜଗତେ,

ପତ୍ର ଫୁଲ ଫଳେ ଗଢ଼ା,

ମୁଁ କିବା ବୁଝିବ କି ସୁଧା ନିଝରେ

ବନ୍ଧୁ ବନ୍ଧୁ ହୃଦଭରା ?

ଦିନୁ ଦିନ ଅଙ୍ଗେ ସେନେହ ବରଣେ

ବହିଛି ତନୁଜ ଭାର,

କାଠୁଟି ପଲ୍ଲବି ପଲ୍ଲବୁ ସୁମନ

ସୁମନ୍ତୁ ବିରଚି ଫଳ ।

ସାର୍ଥକ କରନ୍ତି ଏ ତରୁ ଜୀବନ

ବିଶ୍ୱବନ ପରିସରେ,

ମୋ ଫଳ ଭାଗରୁ ଏ ବନ୍ଧୁଟି ଯେବେ

ଘେନନ୍ତା ଗୋଟିଏ କରେ ।

ଫଳ ବହିବାର ତେଜନ୍ତି ଜନନୀ-

ସେନେହ ବାସନା ଭବେ,

ଫୁଲ ଭାରେ ତନୁ ନୁଆନ୍ତ ଉଷତେ

ବନ୍ୟ ତରୁ ଗଉରବେ ।

ମଳୟ ସମୀରେ ଲୋଡ଼ନ୍ତି ସରାଗେ

ମୋ ଶୋହା ପରଶ ପାଇଁ,

‘ବିହଗ ପରାଣ ଗାଥା ଫେଡ଼ ଥରେ’

କହନ୍ତି କୋକିଳେ ଗାଇ ।’’

ଏକ ସଖା ହାତେ କୋଳି ଟହ ଟହ

ଅନାଇ ଅପର କ୍ଷଣେ,

ନୀରବ ନୟନେ ନିରେଖିଲା ତରୁ

ସାନ୍ଧ୍ୟ ଅଧ ଆଲୋକନେ ।

କିବା ସେ ଭାଳିଲା ହୃଦୟ ବିସାରେ

ନିମିଷ ମଉନ ଭାଷେ,

ଲୋତକେ ଆକୁଳ କମ୍ପିଲା ନୟନ

ଅଧର ମୃଦୁଳ ହାସେ ।

ବଢ଼ାଇ ତୁରିତେ କର ଯୁଗଳ, ସେ

ସଖାର ଘେନିଲା ଭେଟି,-

‘‘ଏହି ସ୍ନେହ ସବା ରଖିଥିବ, ବନ୍ଧୁ,

ଏ ଡୋରି ନ ଦେବ କାଟି ।’’

କି ଦାନ !

ପରିଚୟ *

ମର୍ତ୍ତ୍ୟେ ନାହିଛି ଏକା *

ଦୂର ପରବାସେ ଚାଲି ଯିବେ ଭାଇ,

ବରଜି କୁଟୀର ସୋହାଗ ଶିରୀ;

ସେ ଲାଗି ସଙ୍ଗତେ ଆସିଛି ପିଲାଟି,

ଅଧବାଟେ ଦେବ ମେଲାଣି ବୋଲି ।

ବନ ବିଲ କେତେ ପାରି ହୋଇ ଆସି,

ତରୁ ତଳେ ବସି ରହିଲେ ବେନି,

ସେହିଠାବେ ଯିବେ ଦୁହେଁ ଦୁଇ ଆଡ଼େ,

କେତେ ଯୁଗ ଲାଗି ମେଲାଣି ଘେନି ।

‘‘ଦେଖୁଛୁ ତ, ବାବୁ, ବନ ଗିରି ଘୋଟି

କି ଘୋର ବରଷା ଆସୁଛି ମାଡ଼ି,

ଯାଅ ତୁ ତୁରିତେ କେତେ ବାଟ ଯିବୁ,

ମୁଁ ତ ଏହିକ୍ଷଣି ଯିବଇଁ ଚାଲି ।

ବିଲ ବଣ ବାଟେ ଦେଖି ଚାହିଁ ଯିବୁ,

ନ ତିନ୍ତିବୁ ପାଣି, ଟେକିବୁ ଛତି,

ବସି ଉଠି କାହିଁ ହେଳା ନ କରିବୁ,

କଲେ ହେଳା ହୋଇ ଯିବରେ ରାତି !

ଭୋକ କଲେ ବାଟେ ଖାଇବୁ, ବାବୁରେ

ଶୋଷ କଲେ ପାଣି ପିଇବୁ ନିକି,

ଦୁହେଁ ସିନା ଥିଲେ ହସି ଖେଳି ଆସି

ଏକା ତୁହି ଚାଲି ପାରିବୁ ଟି କି ?’’

ନିଜ ପିନ୍ଧା ଖଣ୍ଡି ପାଲଟି ଭାଇଟି

ଭାଇରେ ବସନ ଦେଲା ପିନ୍ଧାଇ;

ବାଟେ ବିଲ ବନେ ମେଘ ବରଷିବ

ଦେଲା ଭାଇ ହାତେ ଛତିଟି ନେଇ ।

ନିଜ ବାଟ ଖର୍ଚ୍ଚୁ ଖେଣ୍ଟି ସେ କହିଲା,

ଦେଇ ଭାଇ ହାତେ କଉଡ଼ି ଗଣି,

‘‘ଗାଆଁରୁ ଗାଆଁକୁ ଯହିଁ ଯାହା ମିଳେ

ଖଜା ପିଠା ମୁଆଁ ଖାଇବୁ କିଣି ।

ବୋଉକୁ କହିବୁ ଭାଇ ଗଲେ ସୁଖେ

ସାଥି ସାଙ୍ଗ ବାଟେ ମିଳିଲେ କେତେ;

ଖରା ବରଷାତ ନ ଥିଲା ଦେଖିଛି

ବାଟ ଶ୍ରମ ହୋଇ ନ ଥିବ ପ୍ରତେ ।

କହିବୁ ମୋ ଲାଗି ଭାଳିବ ନାହିଁଟି,

କାନ୍ଦିଲେ, ବାବୁରେ, କରିବୁ ତୁନି;

ରାତି ହେଲେ ଯାଇ କୋଳେ ଶୋଉଥିବୁ

ବଞ୍ଚିଛି ପରା ସେ ଆମରି ଘେନି ।

ଘରେ ଗଲେ ସୁଖେ ଖେଳିବୁ ବୁଲିବୁ

ମୋ କଥା ମନେ ତୁ ହେଜିବୁ ନାହିଁ,

ଯାଉଛି ସିନାରେ, ଚାଲି ଆଜି ବାବୁ,

ମାସେ ନୋହୁ ଫେରି ଆସିବି ମୁହିଁ ।

ମଲ୍ଲୀ ଗଛଟିରେ ଦେଉଥିବୁ ପାଣି,

ଶୁଆଟିକି ଦୁଧ ଦେବୁ ରେ ନିତି;

ହେଳା ନ କରିବୁ ମୁଁ ଫେରି ଆସିଲେ

ଆଣିଥିବି ଭଲ ପଞ୍ଜୁରି ଗୋଟି ।

ଯାଆ ଏବେ ଯାଆ ଠିଆ ମୁଁ ହୋଇଛି,

ସେ ବାଙ୍କ ସଡ଼କେ ହେଲେ ତୁ ପାରି,

ଆଉ ଯେବେ ତୋରେ ନ ଦେଖି ପାରିବି

ମୋ ବାଟେ, ବାବୁ ରେ ଯିବି ମୁଁ ଚାଲି ।’’

ଗଲା ଭାଇ ପାଶୁ ଠିଆ ସେ ହୋଇଛି,

ଭାଇ ଲୁଚିଗଲା ସଡ଼କ ବାଙ୍କେ,

ପୋଛି ଟପ ଟପ ନୟନୁ ଲୋତକ,

ଧୀରେ ପାଦ ଚାଳି ଚାଲିଲା ଦୁଃଖେ ।

ବରଷା ବତାସି ମାଡ଼ି ଯେ ଆସିଲା,

ଛତା ନାହିଁ ହାତେ ତିନ୍ତିଲା ତନୁ;

ସାହା ସାଥି ନାହିଁ, ଭୋକ ଯେ କରୁଛି,

ଭାଇ କଥା ଭୁଲି ନ ପାରେ ମନୁ ।

‘‘ଏକାଟିରେ କେବେ ଛାଡ଼ି ତ ନ ଥିଲି

ଘରୁ ନୋହିଥିଲୁ ବାହାର ଦିନେ,

ଏ ପାଣି-ପବନେ ବିଲ-ବଣ-ବାଟେ

ଚାଲୁଥିବୁ ବାବୁ, କି ହୀନିମାନ !

କାନ୍ଦିଲେ, ‘କାନ୍ଦନା’ କିଏ କହିବ ରେ,

ଲୁହ ପୋଛିଦେବ ତୁନିଟି କରି ?

ମାଆ ମଣିନାଗ, ମୋ ଦୁଃଖୀ ଭାଇରେ

ସର୍ବ ଶୁଭେ ଆଜି ନିଅ ଗୋ ଚାଳି ।’’

ଏକାଟିରେ ବାଟେ ଭାଳି ଏତେ ମନେ

ମିଳିଲା ସଞ୍ଜେ ସେ ପ୍ରବାସ ବାସେ,

ମାଆ ଭାଇ, ବେନି ପରାଣ ସଙ୍ଖାଳି

ମୁରୁଛି, ଏକାଟି ରହିବ ମାସେ ।

ମାସକ ଅନ୍ତରେ ଫେରିବ ଘରେ ସେ,

ଭାଇରେ ଦୋସର ଦେଖିବ ଯାଇ,

କେତେ କିବା ନେବ ଭଲ ଦ୍ରବ୍ୟ ବାଛି,

ପଞ୍ଜୁରି ତ ନେବ ଶୁଆଟି ପାଇଁ ।

ଭାଇଟି ତାର ଯେ ବାଟ ଚାଲି ଏଣେ,

ଆସୁଛି ବରଷା ବତାସି ସହି,

ଛତିଟି ଧରିଛି ହାତେ ସେହିପରି,

ଭ୍ରମେ ମାତ୍ର ଥରେ ନ ଦିଏ ଫେଇ ।

କଉଡ଼ି ମୁଠିଟି ଖୋସି ରଖିଅଛି

ଭୋକେ ଶୋଷେ ତାର ଜଳୁଛି ପେଟ,

ଗାଆଁରୁ ଗାଆଁକୁ ଖଜା ପିଠା କେତେ

ଦେଖେ, କିଣିବାକୁ ନ ଯାଏ ହାତ ।

ବସି ଉଠିଯାଏ ବଣ-ବିଲ-ବାଟେ,

ସାହା ସାଥି ଜଣେ ନାହିଁଛି କେହି,

କେତେ ବାଟ ତାର ଯିବାକୁ ଅଛି ତ

ଅନ୍ଧାର ଘୋଟି ଯେ ଆସିଲା ମହୀ ।

ସାଇଁ ସାଇଁ ବହି- ଆସିଲା ପବନ

ଟପ ଟପ ପାଣି ବରଷେ ଟାଣେ,

ବିଜୁଳି ଚମକ, ଘଡ଼ଘଡ଼ି ନାଦେ

ବଣଜନ୍ତୁ ନାହିଁ ବୁଲନ୍ତି ବଣେ ।

କେତେ ବନ ଗିରି ପାରି ହେଲା ପିଲା,

ଭାଇ କଥା ମନେ ହେଉଛି ଭାଳି,-

‘‘ଏକାଟିରେ ମୁହଁ ଚାଲି ଯେ ଅଇଲି

କେତେ ଆହା ନୋହୁଥିବେ ସେ ଘାରି ।

ପରବାସେ ଯାଇ କେଉଁ ଗଛ ମୂଳେ

ବସିଥିବେ ଦୁଃଖେ ମଥାଟି ପୋତି,

ଆହା ବୋଲିବାକୁ କାହିଁ କେ ନ ଥିବ,

ପାଇବ କିପରି ଏ କାଳ ରାତି ?

ସେ କାଳ ରାତି ଯେ ପାଉନାହିଁ ତାର,

ବାଟ ବଣ କିଛି ନୋହୁଛି ବାରି,

ଘନ ଘନ ବଳି ହେଉଛି ଅନ୍ଧାର,

ଯେତେ ଦୂର ସେହୁ ଯାଉଛି ଚାଲି ।

ନଈ ବହିଯାଏ କଳ କଳ ନାଦେ

ପେଲିନିଏ କେତେ ପଥର କାଠ,

ଆଖି ବୁଜି ପିଲା ପଡ଼ିଲା ତ ଡେଇଁ

ଆରକୂଳେ ପରା ମିଳିବ ବାଟ ।

ପରବାସେ ଭାଇ ଗଣୁଅଛି ଦିନ

ମାସକ କଣ୍ଟ ତ ପୂରିଲା ଆସି;

ରାତି ହେଲେ ତାକୁ ନିଦ ଯେ ନୋହୁଛି,

ଦିନ ବେଳେ ଥିରେ ନପାରେ ବସି ।

କେତେ ନୂଆ ଦ୍ରବ୍ୟ ବାନ୍ଧିଛି ସଙ୍ଗତେ,

ପଞ୍ଜୁରିଟି ହାତେ ଅଛଇ ଧରି,

ସେହି ବିଲ-ବଣ- ବାଟେ, ଚାଲି ଭାଇ

ଚିହ୍ନା ଗଛ ତଳ ହୋଇଲା ପାରି ।

ଘରେ ଆସି ଦେଖେ ଶୁଆ ନାହିଁ ଆଉ,

ମଲ୍ଲୀ ଗଛ ଶୁଖି ହେଲାଣି ହାଡ଼,

‘‘କାହିଁ ଭାଇ ମୋର ?’’ ପଚାରି ଦିଅନ୍ତା,

କଥା ନାହିଁ ଆସେ ତୁଣ୍ଡକୁ ତାର ।

ମଣିନାଗ ଗିରି ତୋଳିଛି ସେ ମଥା,

ମଦାଗ୍ନି ସୁଅତ ନୋହିଛି ଊଣା,

ରଣପୁରେ ଅଛି ସବୁ ସେହିପରି

ଭାଇଟି ତା ମର୍ତ୍ତ୍ୟେ ନାହିଁଛି ସିନା ।

ପିକର ପରାଣ-ଗୀତି

ଗାଅ ଗାଅ, ପିକ, ବସି ଗଛଡ଼ାଳେ

ଗାଅ ତୋ ପରାଣ-ଗୀତି,

ବରଷକ ଅନ୍ତେ ଢାଳିବେ ପୁଣିରେ

ତୋର ବିମୋହନ ପ୍ରୀତି ।

ପ୍ରତି ପଲକେ ତୁ ଗାଉଛୁ ଯେଭଳି

ପରତେ ହୁଅଇ ମୋତେ,

ଗାଇ ଗାଇ ପ୍ରାଣ ପୁହାଇ ଦେବାକୁ

ପେଷିଛି ବିଧି କି ତୋତେ ?

ଦିନୁ ଦିନ କେତେ ଶୁଣିଛି ଏ ଗୀତି

କରମ ବିରାମେ ବସି,

ସଞ୍ଜ ସକାଳେ ମୋ ପରାଣ-କୁହରେ

ଯାଅଇ ହେଲେ ପରଶି ।

କି ଗାଉଛୁ ପିକ ତୁହାଇ ତୁହାଇ

ଦିନେତ ବୁଝିଲି ନାହିଁ,

ତୁହି କିରେ ଗଢ଼ା ଗାଇବାକୁ, ମୁହିଁ

ଖାଲି ତା ଶୁଣିବା ପାଇଁ ?

ବିଚାର ମୁଁ ଯେବେ ମୋ କଳ୍ପିତ ଗାଥା

ଫେଉଛୁ ବସନ୍ତ ଦୂତ,

ପର ନିମିଷେ ତା ଆନ ରୂପ ଧରେ,

ବିପରୀତେ ଗାଉ ତୁ ତ ।

ତୁହି ଗାଉଥାଉ କି ଗୀତ ଅମର

ତରୁରୁ ତରୁକୁ ଉଡ଼ି,

ଦିଗେ ଦିଗେ ବ୍ୟାପି ବ୍ୟୋମ ବସୁନ୍ଧରା

ତହିଁ ଯାଉଥାଏ ପୂରି ।

ବାଳକ ବାଳିକା ଯୁବା ଯଉବନୀ

ଥବିର ପ୍ରଉଢ଼ ଜନ,

ଥିରେ କାନ ଡେରି ରହନ୍ତି ପୁଲକେ

ଖେଳୁ ଯେ ଥାଏ ତୋ ସ୍ୱନ ।

କି ମନ୍ତ୍ର ପଢ଼ୁଛୁ ପିକ କାନେ କାନେ

କହୁ କି ଗୁପତ ବାଣୀ,

ଅବୁଝା ଆଳାପେ ଏତେ ମଜ୍ଜିବାର

ହେତୁ ମୁଁ ନ ପାରେ ଜାଣି ।

ସାରା ମଞ୍ଚେ ଏତେ ଯା ଲାଗି ପରାଣେ

ଉପୁଜେ ପୀରତି ମାୟା,

ଏ ଜୀବନେ ମୋର କଣିକାଏ ଯେବେ

ବୁଝନ୍ତି ତହୁଁ ମୁଁ ଆହା !

ଗାଆ ଗାଆ, ପିକ, ତରୁ ଶାଖେ ଲୁଚି

ଗାଆ ତୋ ପରାଣ-ଗୀତି,

ବରଷକ ଅନ୍ତେ ଢାଳିଦେ ପୁଣି ରେ

ତୋ ଚିର ଚାଟୁଳ ପ୍ରୀତି ।

କଳ କଳ-ତାନେ, ସମୀର ମର୍ମରେ,

ପାହାନ୍ତି ତପନ ତେଜେ,

ମିଶି ଯାଉ ଯାଇ ତୋ ଗୀତି ମାଧୁରୀ

ସୁବର୍ଣ୍ଣ ବାଲୁକା-ଶେଯେ ।

କୁହୁ କୁହୁ ଉଠୁ, ବନର କୋଇଲି,

ତୋ ତାନ ପଞ୍ଚମ ଢେଉ,

ବନୁ ବନେ ଖେଳି ପତ୍ର କିଶଳୟେ

ପରଶଲଭ୍ୟ ସେ ହେଉ ।

ସୁମନ ସୁବାସେ ପତ୍ର ଶ୍ୟାମ ବାସେ

ନିଘଞ୍ଚ ନିବିଡ଼େ ଲୁଚି,

ରେ ସରଗ ଦୂତ ! ତାଳ ତୋ କାକଳି

ବୁଝା ନୋହୁ ପଛେ କିଛି ।

ଗାଆ ଗାଆ, ପିକ, ବସି ତରୁକୁଞ୍ଜେ

ଗାଆ ତୋ ପରାର-ଗୀତି,

ବରଷକ ଅନ୍ତେ ଢାଳିଦେ ପୁଣି ରେ

ତୋ ନିତ୍ୟ ମୋହନ ପ୍ରୀତି ।

ଯାଆ ଲୋ ଭଗିନୀ *

ଏକାକୀ

ବଢ଼ ବେନି ତରୁ, ପରାଣ ପୁଲକେ

ଖରା ବରଷାରେ ରହି,

ଏ ମହୀମଣ୍ଡଳ ତରୁ ଲତା ମେଳେ

ଶ୍ୟାମଳ ସମ୍ପଦ ବହି ।

ମଳା ପାଣିଟିକ ପିଉଥାଅ ସୁଖେ,

ଧୀରେ ସମୀରଣେ ଖେଳି,

ଦିନେ ଏ ଭୁବନ ଅନନ୍ତ ବିପିନେ

କରିବ ସୋହାଗ କେଳି ।

ଏ ସୁଖେ ଆହା ସେ ଭାଗୀ ହୋଇଥାନ୍ତା,

ଭୁଞ୍ଜି ଏ ସରଗ-ନିଧି,

ଶୀତଳ ମଳୟେ ଯାଉଥାନ୍ତା ଢଳି

ବାମ ଯାହା ହେଲା ବିଧି ।

କେତେ ଯେ ଆଦରେ ଲୋଡ଼ି, ବନ୍ଧୁ, ମୋରେ

ଦେଖାଅ ମୋହିନି ଶିରୀ,

ଗୋଟି ଗୋଟି ହୋଇ ତିନି ପାଦପ ସେ

ମେଳେ କରୁଥାନ୍ତି କେଳି ।

ଗୋଟିକର ଆହା ସେ ସୁଧା ଆସନ

ଶୁନ୍ୟ ଯେ ହୋଇଛି ଆଜି,

ଜଳ ସ୍ଥଳ ନଭ ଅନନ୍ତ ଜଗତେ

କାହିଁ ସେ ନ ମିଳେ ଖୋଜି ।

କି ମଧୁ ମେଳାପେ ରହି ଅବିରତେ

ଏଥି ତିନି ସହଚର,

ବାଳୁତ ବୟସେ, ଏକ ଆନ ସାଥେ,

ଛନ୍ଦାଛନ୍ଦି ହେଲେ କର ।

ସେ ସୁଧା ବୟସୁ ପଲକ ମାତର

ଫେରି କି ଆସିବ ଆଉ ?

ଏ ସୁଖ ସଙ୍ଗ ଯେ ତେଜିଗଲା ଏକ

ତାକୁ କେ ପାଇବ କାହୁଁ ?

ତୁମେ ବେନି ଏବେ ବଢ଼ିବ ନିକର

ଏକ ଆନ ପାଶେ ରହି,

ଜଗତ ଅକ୍ଷୟ ଶିରୀ ସଉରଭ

ଅଙ୍ଗ ଲତିକାରେ ବହି ।

ଜୀବନେ ବେନି ସେ ବିଚ୍ଛେଦ ଭାବନା

ନିତି କି ନହେବ ଭାଳି, -

ସେ ଯାଉଁ ତରୁଟି ତେଜି ଏ ମେଳାପ

ଗଲା କେଉଁ ଦେଶେ ଚାଲି ।

ସେ ଦୂର ରାଇଜେ ଏକାକୀ ସଖା ସେ

ଅନନ୍ତ ବିଶ୍ୱ ବିତାନେ,

ଆପଣା ବିଜନ ସ୍ଥିତି ଢାଳି ଦେଇ

ରହିଥିବ ଅନୁକ୍ଷଣେ ।

ଦୂରେ ପାଶେ କିବା ଅଛଇ ଅନ୍ତର

ଜଗତେ ଯେ ଯାର କିଣା ?

ପରାଣେ ପରାଣ ସେନେହ ପୀରତି

ହୁଦେ ହୃଦ ବନ୍ଧା ସିନା ।

ଏଥିପାଇଁ କିପା ଭାବନା, ବନ୍ଧୁ ହେ,

ଏ ବୃଥା ନୟନ-ଧାରା ?

ତୁମର ସମ୍ପଦେ ପୁରି ଯେ ରହିଛି

ଜଳ ସ୍ଥଳ ବିଶ୍ୱସାରା ।

ଭାଇ

ମରଣେ ମୁଦିଛି ନୟନ ଯୁଗଳ

ଅନ୍ତିମ ତଳପେ ଶୋଇଛି ଭାଇ,

ସୋଦର-ବନିତା- ତନୟ ସେନେହେ

ପରାଣୁ ନିଠୁରେ ବିସୋରି ଦେଇ ।

କୁଟୀରୁ ଅନ୍ତର କରିନେଇ ତ୍ତ୍ୱରା

ଶୁଶାନେ ଦେବେ ସେ ତା ତନୁ ଜାଳି,

ପ୍ରତିବାସୀ ଚିର ହୃଦ ଘେନା ଘେନି

ନିରଦୟ ଚିତା ଅନଳେ-ଢାଳି ।

ତନୟ-ବନିତା- କରୁଣ ବିଲାପେ

ପୂରିଛି ତାପିତ କୁଟୀର ସାରା,

ନିତି ଯହିଁ ଖେଳେ ସ୍ନେହ ସୁଧା ହାସ;

ବହେ ଆଜି ଶୋକ ଲୋତକ ଧାରା ।

ଭାଇଟି ନୀରବେ ଠିଆ ହୋଇ ପାଶେ,

ଉଦାସେ କି ଅବା ଭାଳଇ ମନେ;

ଯୁଗଳ ଜୀବନେ କେତେ ତ କାନ୍ଦିଛି,

ଲୁହବିନ୍ଦୁ ଆଜି ନାହିଁ ନୟନେ ।

କରମେ ବିରାମେ, ଶୟନେ ସପନେ

ଭାଇଟି ଏକା ଯେ ଧିଆନ ତାର;

ମୋହନ ନିବେଶେ ବୁହାଇଛି ହୃଦେ

ସୋଦର ନିସର୍ଗ ସେନେହ ଧାର ।

ଅଧିକୁ ଅଧିକ ବଢ଼ଇ ବିଳାପ;

ଜଣୁ ଜଣେ ଶୋକେ କାନ୍ଦଇ ଆସି;

ଭାଇଟି ନୀରବେ ହୋଇଛି ଠିଆ ତ,

ବିନ୍ଦୁ ବାରି ନେତ୍ରେ ନ ଉଠେ ଭାସି ।

ପ୍ରତିବାସୀ ଜନେ ଉଠାଇ ଶବଟି,

କୁଟୀରୁ ଅନ୍ତର କଲେକ ତହୁଁ,

ଅଶ୍ରୁନୀରେ ଗଲା ତିନ୍ତି ଭାଇ-ତନୁ-

‘‘କା ଲାଗି, ଭାଇ, ଏ କୁଟୀର ଆଉ ?’’

ବକୁଳବନ

ତରୁଲତା-କୁଞ୍ଜେ ତରୁଲତା କି ମୁଁ

ରହିଛି ନୀରବେ ବସି,

ପତ୍ରଗହଳୁ ଏ ଗୀତି-ମଧୁଧାରା

ଗୁଞ୍ଜରେ ପରାଣେ ପଣି ।

ପଲ୍ଲବ ପରଶେ ଆସି ସମୀରଣ

ଛୁଇଁ ଯାଏ ତରୁଲତା

ଚାଲିଗଲାବେଳେ କହିଯାଏ କେତେ

ହୃଦୟଗୁପତ-କଥା ।

ପତ୍ର-ଲତିକାର ଶ୍ୟାମଳ ସେନେହେ

ଢଳଇ କନକ ଫୁଲ,

ବିପିନ ସମ୍ପଦ ବାଛି କହିଁ କରି

ସାରା ବନ ଦେଶୁଁ ଠୁଳ ।

ତରୁ ଲତା-କୁଞ୍ଜେ ବସିଛି ଧୀରେ ମୁଁ,

ଆନ ତରୁଲତା ପରି;

ତରୁଲତା ଅଙ୍ଗୁ ପଡ଼ୁଛି ମୋ ଅଙ୍ଗେ

ମଉନେ ସୁମନ ଝଡ଼ି ।

ଉଷା ବିମୋହନ କନକ ବିତାନେ

ଏ କିବା ସରଗ ଶୋହା,

ନିଶୀଥ-ସୁନ୍ଦରୀ ବିଧୂ ହିମ ଶିରୀ

ଅନନ୍ତ ରଜତ ଛାୟା ।

ପୁନିଅ ଯାମିନୀ ପୂର୍ଣ୍ଣ ନିଶାମଣି

ବଦନ-ସମ୍ପଦେ ବଳି,

କୁଞ୍ଜ କୁଞ୍ଜେ ଆହା ଏ ଶିଶୁସକଳ

କି ଭାବେ ଅଛନ୍ତି ଭରି !

ଫୁଲର କେଶରେ ଫୁଲ ରେଣୁ ହୋଇ

ନିମିଷେ ଯାଆନ୍ତି ମିଶି,

ଅଳିଦଳ ମଧୁ- ଗୁଞ୍ଜନେ ସରବେ

ଫୁଲେ ବିହରନ୍ତି ଆସି ।

ପଲ୍ଲବ ଉଢ଼ାଳେ ସୁଖେ ଗାଉଥିବା

ପିକ ପଞ୍ଚମକୁ ଜିଣି,

ଶିଶୁ-କଣ୍ଠ-ଗୋଳେ ଭରି ସେ ଦିଅନ୍ତି

ଏ ଚାରୁ କାନନ ଭୂମି ।

ଏ ମଧୁ ମିଳନେ ଲଭେ ମୁଁ ତ ମୋର

ପରାଣ ପରଶ ଧନ,

ଆନ ଦେଶେ କାହିଁ ଯିବି ମୁଁ ଜୀବନେ,

ତେଜି ଏ ବକୁଳ ବନ ?

ଏ ଗୁରୁ ଆଶ୍ରମେ ଗୁରୁପୀଠୁଁ ମୁହିଁ

ସାଧିବି କରମ ମୁଦେ,

ବହିବ ଏ ଯେତେ ଜିଣୁଁ ଜଣେ ଶିଷ୍ୟ

ପିଅର ସେନେହେ ହୃଦେ ।

ମାଗି ମୋ ମେଲାଣି ଜୀବନ-ସାୟାହ୍ନେ

ମୃଦନ୍ତେ ମୁଁ ନେତ୍ର ବେନି,

ଏ ଭୂମିର ମାଟି ମାଟିରେ ମିଶାଇ

ରଖିବ ମୋ ତନୁ ଘେନି ।

ମୂଳେ ସତ୍ତା ମୋର ମିଶି, ପେଶି ରସ

ସଞ୍ଚରିବ ଡାଳଚୟେ;

ତରୁ ଲତା ଅଙ୍ଗେ ରଚିବ ପଲ୍ଲବ,

କଢ଼, ଫୁଲ, କିଶଳୟେ ।

ବିକଳକଣ୍ଠ କୋଇଲି *

ସଖା

ଏହି କଥାଟିକ

ବିଦାୟେ *

ବେଳତ ହେଲାଣି ପହର ଆଖର,

ତପତ ପ୍ରାନ୍ତର ବନ,

କୋମଳ କପାଳେ କାଟୁ ଥିବ ଖରା;

ବାଧିବଣି ପାଦଶ୍ରମ ।

ଚାଲନାହିଁ, ବାବୁ, ନଚାଲ ଆଉ ହେ,

ଅସରନ୍ତି ସେ ସରଣୀ

ଚୁତ କୁଞ୍ଜ କାହିଁ ଆଶ୍ରି ହେ ଚିର

ନିକୁଞ୍ଜ ସମ୍ଭୋଗ ଘେନି ।

ପରିଚିତ ଏ ଯେ ଭାର୍ଗବୀ ପ୍ରବାହୁ,

ତାହାରି ସୋଦର ପରା,

ଦୟାର ସାଗର ସେ ଦୟା ଭୂତଳେ,

ବୁହାଇ ବିମଳ ଧାରା ।

ରହି ସେଥି, ବାବୁ, ଯାପି ଏ ମଧ୍ୟାହ୍ନ,

ଶରମ ବିସୋରି ମନୁ,

ମୁକୁଳ ସୁବାସ ଛାୟାତଳେ ଶୋଇ,

ଶୀତଳ କରହେ ତନୁ ।

ପକାଇ ଯାଇଛ କେତେଦୁରେ ଏଥି,

ରହିଛ ବିଦେଶ ପଥେ,

ଉଡ଼ି ମୁଁ ଯାଆନ୍ତି ଏତେ ଯଦି, ସଙ୍ଗେ

ନାହିଁକି ନିଅନ୍ତ ସତେ ?

ଶିଶୁସୁଧା ଧାରା ସଜାଡ଼ି ବିପିନେ,

କନକ ଚରଣେ ଚାଲି,

ଯିବାର ଅନାଇ ରହିଲି, ନୟନେ

ଶୁଖାଇ ନୟନ ବାରି ।

କୁଳପତିଙ୍କି ଯେ ନେଇଛ ସଙ୍ଗତେ

ପିଅନ ସେନେହେ ଘେନି,

ପାଶେ ସେ ଯାବତ ଥିବେ, ହେ ପରାଣେ

କହିକି ଦୁଃଖ ଭାଳେଣି ?

ଗଲାବେଳେ ସେହୁ କହିଲେ ଆଦେଶେ

ଅଧର ବିଷାଦ ହାସେ-

‘‘ଦୁଇଦିନ ଯାଇ, ଅଧ ଅୟନେ ହେ

ଭେଟିବ ପ୍ରବାସ ବାସେ ।’’

‘ନାହି’ ବୋଲିବାରେ ନିରୋଧି ବଚନ

ସଙ୍କେତେ ସମ୍ମତି କହି,

ଫେରି ମୁଁ କୁଟାରେ ଆସିଲ ତୁରିତେ,

ରହିଲି ସରଣୀ ଚାହିଁ ।

ଏ ଯେ ଛୁରିଅନା ତରୁଣ ନିକୁଞ୍ଜ,

ତା ପଛ ନିଠୁର ପଥେ,

ମୋ ନେତ୍ର ପଲକେ ଲୁଚିଗଲା ତ୍ତ୍ୱରା

ଗିରି ନଦୀ ଧାରେ ସତେ ।

କେତେ ଦୁରେ, ବାବୁ, ସାଙ୍ଗ ସାଥି ମେଳେ

କରୁଛ ବାଳୁତ ଲୀଳା,

ବାସନା-ଶ୍ମଶାନେ ଜାଳି ଚିତାନଳ,

ବସିଛି ଏଥି ମୁଁ ପରା ।

ଅର୍ଦ୍ଧ ପଥେ ଯାଇ ଭେଟନ୍ତି ଯାହା ସେ

ତେଜୁଛି ସୋହାଗ ମନୁ,

ନେତ୍ର-ନୀରା-ଧାରା ବୁହାଇ ନିରତେ

ପାଷାଣ କରୁଛି ତନୁ ।

ଯାଅ, ବାବୁ, ଯାଅ ଏ ଦୀନ ସ୍ମୃତିଟି

ବିସ୍ମୃତି-ଗରଭେ ଢାଳି,

ଦେଶୁ ଦେଶାନ୍ତରେ ଅନ୍ତର ପ୍ରବାହେ

ଯିବ ହେ ଉଷତେ ଖେଳି ।

ବରୁଣୀ ଶିଖର ଶଇଳ ବିପିନେ

ସାୟାହ୍ନ ବିହାରେ ଯାଇ,

ଅଶୋକ-ନିକୁଞ୍ଜେ ନିବସି ମୋ କଥା,

ମନେ ପକାଇବ ନାହିଁ ।

ପାଣ୍ତବ ଘରାର ପାଷାଣ ବିବରେ,

ପାଣ୍ତବ ସୋଦରପଣେ,

ଗୁରୁ ଶିଷ୍ୟ ସଖା ନିମିଷେ ପରାଣ

ନିହିବ ହରଷ ମନେ ।

ବୀର ରକ୍ତେ ଗଢ଼ା ଗଡ଼ ଅବଶେଷ

ମାଡ଼ି ପାଦତଳେ ଖେଦେ,

ସ୍ୱଦେଶ ଅତୀତ କୀରତି ଗାଥାହେ

ସୁରି ହେଉଥିବ ହୃଦେ ।

ମୁଁ କେତେ ବୁଲିଛି ହ୍ରଦ ନଦୀ ତୀରେ,

ପୁର ପଲ୍ଲୀ ବିଲ ବନେ;

ମୋ ଜନମ ଭୁଇଁ ମୋହନ ଭରସେ

ବାଳୁତ ଉଦାସ ମନେ ।

ବନ ଫଳମୂଳେ ଏଡ଼ି ସୁଖେ କ୍ଷୁଧା,

ପିଇଛି ଝରଣା ନୀର,

ତରୁ ତଳେ ଶୋଇ ଦେଖିଛି ସପନ,

ଶିଳା ପୀଡ଼େ ଥାପି ଶିର ।

ସୋଲରି ଭାଲେରି ଶ୍ୟାମଳିତ କାୟେ,

ଗିରି ଘଣ୍ଟଶିଳା ଚୂଳେ,

କେଉଁ ଶିଳା, କେଉଁ ଲତା ନିକୁଞ୍ଜଟି

ଅଛଇ ଅଜଣା ମୋରେ ?

ଶାଳିଆ ସୁବର୍ଣ୍ଣ ଶେଯେ କି ଅଛଇ

ଏକଇ ସିକତା ରେଣୁ,

ତା ସୁଧା ପ୍ରବାହେ ବିନ୍ଦୁ ଏ ସଲିଳ

ନ ପରଶି ମୋର ତନୁ ?

ଆଜି ସିନା ଆସି ରହିଛି, ଏ ହୃଦ

ବିଦେଶ ବିଭଭେ ଢାଳି,

ମୋ ସ୍ୱଦେଶ ଶିରୀ କଣିକା ମାତର

ପ୍ରାଣୁ କି ପାରିବି ଭୁଲି ?

ଦେଖି ଆସ, ବାବୁ, ଶିଶୁ ନୟନର

ସରଳ ସେନେହ ଧାରେ,

ପ୍ରତି ଚାରି ବରି ବନ ତରୁଲତା

ଲେଖି ହୃଦେ ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ ଗାରେ ।

ବରୁଣୀ ପ୍ରାନ୍ତର ରସାଳ ନିକୁଞ୍ଜେ

ବିଶ୍ରାମେ ପରାଣ ନିହି,

ବସିଥିଲା ବେଳେ, ଭେଟି ଯେ ଥାଆନ୍ତି-

ଏ ଭାଗ୍ୟେ ଘଟିଲା କାହିଁ ?

ଦୂରେ ଦୂରେ ପୁଣି ଯାଅ, ବାବୁ ଚାଲି

ନବୀନ ପ୍ରବାସ ବାସେ,

ପ୍ରଭାତି ବଉଦ ଛାୟାତଳେ, କିବା

ରବି ଅପରାହ୍ନ ତ୍ରାସେ ।

ଝରଣା ସଲିଳେ ଅବଗାହି ତନୁ

ତପତ ହଟକେଶ୍ୱରେ,

ଜଳାର୍ଦ୍ର ବସନେ ଏଡ଼ି ଯେବେ ଖରା,

ଫେରୁଥିବ ବିଲମାଳେ;

ବନ ପଥେ ହାତ ଧରା ଧରି ହୋଇ

ସୁକେ ଚାଲୁଥିବ ଯହିଁ,

ଅତୀତ ଜୀବନେ ଯେତେ ଯା ଘଟିଛି

ଏକେ ଆନେ ସବୁ କହି;

ବନସ୍ତର ବାଘ ଭାଲୁ ସଙ୍ଗେ କାହିଁ

କିଏ ଭେଟିଅଛି କେବେ,

କିଏ କେତେବେଳେ ଏଡ଼ିଛି ଆପଦ

କି ଭାବେ କେବଣ ଠାବେ;

ମହାନଦୀ ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ ସଇକତ ଶେଯେ

ପୁଲକେ ଯିବାର ଢଳି,

କ୍ଷୀଣ କଳେବରେ ଚୈତ୍ର ନୀର ଧାରା

ସରଗ ଜାହ୍ନବୀ ବଳି;

ସେହି ନୀର ଯେବେ ପଖାଳି ପୟର,

ସେନେହ ସଙ୍କୋଚ ଚାରେ,

ଦେଖିବ ପୁଳିନେ ଦେବୀ ଭଟ୍ଟାରିକା

ସଉଧ ଶଇଳ ତଳେ;

ଶିଖରୁ ଶିଖରେ ବୁଲିବ ଶଇଳେ,

ଖେଳାଇ ଶୈଶବ ଧାରା,

ଶୁଣିବ ଗ୍ରହ୍ୱରୁ ସପତ ଭଉଣୀ

ବିଷାଦ ବଚନ ଭରା;

ଏତେ ଏତେ ବେଳେ ସକଳ ସମ୍ପଦେ

ବିଦେଶ ବିହାର ଭୂମେ,

ନିମେଷେ ଏ ଦୁଃଖୀ ସ୍ମୃତି ଗୋଟି, ବାବୁ,

ଆଣିବ ନାହିଁଟି ମନେ ।

ଯାହା ଲାଗି ଯାହା ଖଞ୍ଜିଛି ବିଧାତା

ହୃଦୟ ଦହନ ଶିରୀ,

ବିଶ୍ୱ ବିଇଭବେ ତା ଛାୟା ସଂଯୋଗ

ଆସଇ କେବେ କି କରି ?

କେବେ ଯେ ଆସିବ ଏ ମହା ବିଜନେ

ଏକାଟି ବସିଛି ଚାହିଁ;

ମାଆ ଭଟ୍ଟାରିକା, କରୁଣା ବହି ଗୋ,

ଆଣ ଶୁଭେ ବାହୁଡ଼ାଇ ।

ଛୁରିଅନା କୁଞ୍ଜେ ଫୁଟିବାର ଯେତେ

ଫୁଟନ୍ତି ସୁମନ ପନ୍ତି;

ବେନି କଳିକା ସେ ଆସିଲା ବେଳକୁ

ଡାଳେ ରହିଥାଉ ଭାତି ।

ଏ ଚାରୁ ବିପିନ ଅରପି ଯେ ଭାବେ

ମୋ କରେ ଅଛନ୍ତି ଯାଇ,

ତହୁଁ ତଳେ ପୁଣି ନିଉନ କରି ମୁଁ

ସମ୍ପିତ ପାରିବି ନାହିଁ ।

ନଢ଼ାଳ, କୋଇଲି, ତରୁ ଡାଳେ ବସି

ଅମୃତ ସଙ୍ଗୀତ ଧାରା,

ନବହ, ସମୀର, ନଚାଇ ବିପିନ;

ଲୁଚି; ରବି ଚନ୍ଦ୍ର ତାରା ।

ବୈତରଣୀ ତୀରେ

ଅଦେହ ଅମୃତ କେଳି

କେତେ କେତେ ଦିନ ଯାଇଛି, ରେ ପିକ ,

ବିତି ଏ ଜୀବନେ ମୋର,

ନିମିଷକ ଲାଗି ଲୋଡ଼ି ନାହିଁ ଏ ଯେ

ସୁଧାବାଣୀ ତୋ କଣ୍ଠର ।

ଶ୍ରାବଣ ଅସରା ଟପ ଟପ ଟପ

ଢାଳିଦିଏ କାହୁଁ ଆଣି,

ନଈ ନାଳ ପୂରି ବହି ଯାଉଥାଏ

ବରଷାର ବଢ଼ି ପାଣି ।

କୁଆଁର ପୁନିଅ ଜହ୍ନ ଆଲୁଅରେ

ମନ ସନମାନେ ହସି,

କୁମାର କୁମାରୀ ଯୂଆ ଖେଳେ ମାତି,

କଥା ହେଉଥାନ୍ତି ବସି ।

ବିଲମାଳେ ରବି ପାଟଳ ବସନେ

କନକ କେଦାର ଶିରୀ,

ହସ ହସ ମୁଖେ କାଟି, ଚଷାପୁଅ

ରଖଇ ଯତନ କରି ।

ଶୀତ ସାୟାହ୍ନର ଚୁଲି ଚଉପାଶେ

କୁଟୀର କୁସୁମ ପନ୍ତି-

ବୁଢ଼ୀ ମାଆ ତୁଲେ ଖେଳନ୍ତି ପିଲାଏ,

ନାନା କଉତୁକେ ମାତି ।

ଯେତେ ଯେତେ ସୁଖ ଏଭଳି ଭୂତଳେ

ସରଗ ସମ୍ପଦ ଜିଣି,

ଦିନେ ତହିଁ, ପିକ, ଲୋଡ଼ି ମୁଁ ନାହିଁରେ

ତୋର ଏ ମୋହନ ବାଣୀ ।

ଆଜି ଏବେ ବହେ ମୃଦୁଳ ମଳୟ

କି ଦୂର ବିଦେଶୁ ଆସି,

ଅବନୀ ଆକାଶେ ପୀୟୁଷ କମ୍ପନେ

ନବ ମଧୁ ପରକାଶି ।

ଡାଳୁ ଡାଳେ ଆଜି ବନ ଉପବନେ

ଶ୍ୟାମଳ ମୋହନ କେଳି;

ନବୀନ ମାଧୁରୀ ଏ ଯେତେ ତରୁଣ

କିଶଳୟେ ଉଠେ ଖେଳି ।

ସୁମନେ ସୁମନେ ହୃଦ ବିନିମୟେ

ଉଛୁଳେ ସୋହାଗ ସୁଧା,

ଏକଇ ଏ ଖେଳ ପ୍ରତି ଖେଳେ ଆଜି

ସରଗେ ମିଶେ ବସୁଧା ।

ଏ ସକଳ ମେଳେ ନ ଖେଳିବ ଯେବେ

ତୋ କୁହୁ ଚପଳା ଶିରୀ;

ସରଗ ମରତ ପୀୟୁଷ ସଙ୍ଗୀତେ

କି ତାନ ଯିବରେ ଛିଡ଼ି !

କେତେ କେତେ ଦିନ ଯାଇଛି, ରେ ପିକ

ବିତି ଏ ଜୀବନ ମୋର,

ନିମିଷକ ଲାଗି ଲୋଡ଼ି ନାହିଁ ଏ ଯେ

ସୁଧାବାଣୀ ତୋ କଣ୍ଠର ।

ଢାଳ ଆଜି ଢାଳ, କାନନ ଅତିଥି,

ଅଦେହ ଅମୃତ କେଳି;

ଶୂନ୍ୟରୁ ଉଛୁଳି ଶୂନ୍ୟ ଅନ୍ତରୀକ୍ଷେ

ଯାଉ ଏ ତଡ଼ିତ ଖେଳି ।

କାକଳି

ଭଗ୍ନା *

ସେ ଯୁଗର କଥା ଆଉ ଅଛଇ କି ମନେ,

ଯେବେ ମୋ ଗହଣେ ବସି,

କମ୍ପିତ ଅଧରେ ହସି,

କେତେ ଗାଉଥିଲୁ ଢଗ ଦରୋଟି ବଚନେ ?

ମୁହିଁ ନ କହୁଣୁ କିଛି;

ବାଳୁତ ସମ୍ପଦେ ନାଚି,

ତୋ ଗୀତ ପ୍ରଶଂସା ଆପେ କରୁଥିଲୁ ହେଳେ;

ସେ ସବୁ କି ମନେ ଆଉ ପଡ଼େ ବେଳେ ବେଳେ ?

ଭାଇ ବୋଲି ମୋତେ ଡାକିଥିଲୁ ଦୁଇଦିନ ।

ଥିଲା ଯେବେ ଏ ବିଚାର,

କିପାଁ କଲୁ ଆପଣାର;

ଅତୃପ୍ତ ବାସନା କିପାଁ ରଖିଗଲୁ ପ୍ରାଣେ;

କିପାଁ ଦେଲୁ ଏତେ ଦୁଃଖ ଏତେ ସନମାନେ ?

ପରାଣ ପ୍ରତିମା କରି ବହିଥିଲି ତୋର ।

ଭାବିଥିଲି, ତୋତେ କରି ଆଦରଣ,

ମୋ ଶୁଷ୍କ ଅନ୍ତର କରିବି ସରସ;

ତିନ୍ତାଇ ହିଆ ମୋ ତୋ ଶିଶୁ ସମ୍ଭାରେ

ଉଠିବି ବିକଶି ଏ ମର ସଂସାରେ ।

ସବୁ କିନ୍ତୁ ମିଛ କରିଦେଇ ଅବହେଳେ,

କାହିଁ ଚାଲିଗଲୁ ଏକା,

ପତ୍ରଦଳ କୋଳୁ ନବ କୁସୁମ କଳିକା !

ଏତେ ମୂଲ୍ୟ ଯେବେ ତୋର ଥିଲା ଆନଦେଶେ,

କିପାଁ ପକାଇଲୁ ପାଦ ଏ ଦୀନ ଆବାସେ ?

ତୋ ନାମ ନଥିଲା ଯେବେ ଏ ମରତେ ଲେଖା,

କିପାଁ ଆସି ନିମିଷେ ତୁ ଦେଇଗଲୁ ଦେଖା ?

ତୁତ ଚାଲିଗଲୁ ତୋ ରାଇଜେ,

ମୁହିଁ ତେବେ କିପାଁ ତୋତେ ନପାରଇ ଛାଡ଼ି,

ଦିବା ନିଶି ତୋ ବିଚ୍ଛେଦେ ମିଛେ ହୁଏ ଘାରି ?

କି ଯେହ୍ନେ ହଜିଛି ମୋର, ପାଇବାକୁ ଆଶା;

କ୍ଷଣେ ନାହିଁ ଲିଭେ ପ୍ରାଣୁ ଅତୃପ୍ତ ପିପାସା ।

ଅନ୍ତର ତ ହୋଇଗଲୁ ନିଜେ,

ସେ ସ୍ନେହ ଡୋରଟି କିପାଁ ନ ଦେଉ ଛିଣ୍ଡାଇ,

ଅନଳେ ଆହୂତି ଢାଳି ହସୁଛୁ ଅନାଇଁ ?

ଏ ବିଶ୍ୱ ଜଗତେ ସ୍ଥାନେ ନାହିଁଛି ମୋ ଆଜି ।

ମୋ ସଂପଦ ତୋହରି ସରବ,

ଶିଖିଛି ମୁଁ ତୋଠାରୁ ଲୋ ପ୍ରୀତି କି ଦରବ;

ସେ ପ୍ରତିର ତୁଳ କିନ୍ତୁ ପାଏ ନାହିଁ ଖୋଜି ।

ତା ସରି ତ ଦେଖେ ମୁହିଁ କେତେ ପ୍ରିୟ ଜନେ,

ସେହୁ ଯାହା ନ ଦେଖନ୍ତି ମୋତେ ମୋ ସମାନେ;

କେତେ ଦୟାବନ୍ତ ପ୍ରୀତି ଢାଳନ୍ତି ମା କରେ,

ମନ ଅନୁରୂପେ କେହି ନ ଦିଅନ୍ତି ଥରେ

ଏଡ଼େ ଅଥୃପ୍ତ ପରାଣେ,

ପଡ଼ିଥିବି କିପାଁ ଏ ମୋ ବାସନା ଶ୍ମଶାନେ ?

ଚିରଦିନ ରହିବାକୁ ଆସିତ ମୁଁ ନାହିଁ,

ଧନ ମାନ ଦେବୀ ସବୁ ଦୂରକୁ ପକାଇ ।

ଘେନିଯାଅ ମୋତେ ତ୍ୱରା ସେ ରାଇଜେ,

ଯହିଁ ଯାଇଅଛୁ ନିଜେ ।

ତୋ ସରି ପ୍ରତିମା ଯେବେ ଯାଇଛି ପଳାଇ,

ମୁଁ ଏଡ଼େ ବିଚ୍ଛେଦେ କିପାଁ ରହିବି ଦଇନେ ?

କିପାଁ ନ ପାଲଟେ ମରୁ ଏ ବିଶ୍ୱ ତୋ ବିନେ ?

ଘେନି ଯାଅ, ମାଆ ମୋର, ମୋତେ ତୋର ପାଶ;

ଏ ଭବ ଲୋତକ ହାସ୍ୟ ଦୁଃଖ ଦୀର୍ଘଶ୍ୱାସ,

ଯେତେ ବା ବଚନ, ଯେତେ ନୀରବତା

କାହିଁ ତ ନବୁଝେ ମୋର ତପ୍ତ ଜୀବନଟା ।

ଶୁଣାଅ ବାଣୀ ବାରେ,

ସେ ସେନେହ ଧାରା ଢାଳିଦିଅ ଢାଳେ;

ଏ ଶୁଷ୍କ ପରାଣ ମୋର ଶୋହିବ ସୁମନେ,

ଭଗ୍ନୀ ତୁ, ଭାଇ ମୁଁ ହେବା ଅନନ୍ତ ମିଳନେ ।

ପିଅରୁ ଅଧିକ *

ବାଳକ

‘‘ବସ, ରେ ବାଳକ ହସରେ ପୁଲକେ,

ଅନାଅ ନୟନ ନିମିଷେ,

ସରଗ ସମ୍ପଦ ଲୋଡ଼ି ଏ ମରତେ

ଆଣରେ ହୃଦୟ ହରଷେ;

ଗଗନ ଚନ୍ଦ୍ରିକା ମୋହନ ପ୍ରତିମା

ସମ୍ପାଦି ବଦନ ଅମୃତେ,

ଅଧର ଯୁଗଳ ଲଳିତ ବିଳାସେ

ଢାଳିଦିଅ ସୁଧା ତୁରିତେ ।’’

ମଉନେ ଅନାଇ ବସିଛି ପିଲାଟି,

ପରାଣ ପୁଲକେ ଉଛୁଳି,

ବିଶ୍ୱରାଣୀ ଦାସ କନକ କଣିକା

ନେତ୍ରେ ତା ଯାଉଛି ବିହରି

ନରବ ଧିଆନେ, ହୃଦ ପରିସରେ

କଣ୍ଠୁତା ନସ୍ଫୁରେ ବଚନ,

କି ଅବା ପୁଚ୍ଛିବ ସେନେହ ସମ୍ଭାଷେ

ସରମେ ନ ବଳେ ପରାଣ ।

ଯାଅ ଯାଅ ସୁଖେ ଆପଣା ଉଆସେ

ତୁରିତେ, ବାଳକ, ବାହୁଡ଼ି,

ଶୂନ୍ୟ ସମୀରଣ ଶଶିତାରା କରେ

ଚରଣ ପରଶେ ବିହରି;

ମୋ ଦୀନ କୁଟୀରେ ଲୋଡ଼ି କି ପାରିବି

ଦୁର୍ଲଭ ଏ ସ୍ୱର୍ଗ ରତନ,

ନିମିଷେ କି ଭଳି ରଖିବି ସମ୍ପାଦି

ଉଇଁଲା ବାଳୁତ ତପନ ?’’

ମଉନେ ଅନାଇ ଚାଲିଗଲା ଖରେ

ତା ମୃଦୁ ପୟରେ ପିଲାଟି,

ଅବନୀ ଗଗନ ଅନନ୍ତ ଅୟନ

ଏକଇ ବରଣେ ବିଭାତି ।

ଶୂନ୍ୟ ହୋଇ, ମୋର ପୂରି ଯେ ଯାଉଛି

ଏ କିବା ସମ୍ପଦେ କୁଟୀର,

ଯାଇଛି ବାଳକ, ଯାଉ ଏ ପରାୟେ,

ଫେରି ସେ ନ ଆସୁ ଆବର ।

ଦାନ *

ବିହଗ ପରାଣ ଘେନା

‘‘ଦେଖୁଛୁ ତ ଦୂରେ କନକ ନଗରୀ

ମାଣିକ୍ୟ ଭୂଷଣ ଭରା,

‘ଆ-ଆ ଆ-ଆ ପିକ’- ଶୁଣୁଅଛୁ ନିତି

ସୋହାଗ ବଚନ ଧାରା ।

ଚାଲି କି ତୁ ସତେ ଯିବୁରେ କୋଇଲି,

ଏ ବନବିତାନ ଛାଡ଼ି ?

ଏ ତରୁ ଡାଳୁ ତୋ ନଦେବୁରେ ଆଉ

ଅଲକ୍ଷ୍ୟେ ଅମୃତ ଢାଳି ?

ମଣୁକି ମରତେ ଯାବତ ସମ୍ପଦ

ମୋର ଏ ଏକଇ ତରୁ,

ତେକି ଯା ଗହଳ ଉଡ଼ିଗଲେ ବାରେ,

ଭେଟିବୁ ଭୀଷର ମରୁ ?

ରହିଛି, ଦେଖରେ, ଫୁଲ-ଫଳ କେତେ

ପତ୍ର କିଶଳୟ ଡାଳେ,

ବହିଛି ଯା ବନେ ପ୍ରତି ତରୁଲତା

ସେନେହ ସୋହାଗ ଭାରେ ।

ରଖିଛି ତୋ ପାଇଁ ଲତିକା ନିକୁଞ୍ଜ

ସଜାଇ ମୋହନ ବେଶେ,

ନିଶି ଶିଶି ସ୍ମିତ ପିୟୁଷେ ପଖାଳି,

ଅରୁଣ କନକ ଭାସେ ।

ବହୁଛି ସମୀର ମୃଦୁ ଆବର୍ତ୍ତନେ

ଖେଳାଇ କାନନ ଭୂମି;

ଦେଶେ ଦେଶେ ମଧୁ ଯାଉଛି ବିତରି,

କୁସୁମ କେଶର ଘେନି ।

ବିସୋରି ଯେ ମୋଦେ ନିଜ ବଇଭବ,

ଅପର ବିହଗ କେତେ,

ଶୁଆ ସାରି ପିକ, ଆସିବେ ଏଠାବେ

ବନୁଁ ବନେ ଛନ୍ତି ଯେତେ ।

ଦୁର ମନ୍ଦାକିନୀ ପେଶିବ ନିକର

ସଲିଳ ବିମଳ ଧାରା;

ହିମାଚଳ ଶିରୁଁ ହିମ ଶୁଭ୍ର ଚୂଳ

ଓହ୍ଲାଇ ଆସିବ ପରା ।

ମହୋଦଧି ବକ୍ଷେ ପେନିଳ ଲହରୀ

ଦେବ ତା ସଙ୍ଗୀତ ପେଷି,

କୁରଙ୍ଗ କେଶରୀ ସୋଦର ସୋହାଗେ

ସୁଖେ ବିହରିବେ ହସି ।

ଏତହୁଁ ବଳି କି ଅଛଇ ସମ୍ପଦ

କନକ ରଜତ ବାସେ,

ଯାହା ଲାଗି, ପିକ, ଭାଳୁଛୁ ହୃଦେ ତୁ,

କରଜି ଯିବୁ ସେ ଦେଶେ ?

ରହ ଏଥି ରହ, ବନର କୋଇଲି,

ପୁଲକେ ପରାଣ ନିହି;

ଏ ସରିକି ଆଉ ଅବନୀ ଆକାଶେ

ତୋ ଲାଗି ରଖିଛି ବିହି ?’’

‘‘ଯାଇ ନାହିଁ ଯେବେ ଯିବାର ଥିଲା ମୋ

ମୃକତ ମୋହନ ପଅ;

ଏ ତରୁ ଶାଖାଟି ଲୋଡ଼ି ତ ଆସିଛି

ମୁଁ ଦୁର ଅପରିଚିତ ।

ହାତେ ଧରି ଯେବେ ସୁବର୍ଣ୍ଣ ପିଞ୍ଜର

ନୃପତି ତନୟ ମଣି ।

ରାଇଲେଁ ଆଦରେ, ଏଡ଼ି ସେ ସୋହାଗ,

ଆଶ୍ରିଛି ଏ ବନଭୂମି ।

ଏ ତରୁଟି ବିନେ ନଜାଣେ ଆନ ମୁଁ,

ନିବସି ନିରତେ ଏଥି,

ମରୁରୁ ମରୁ ସେ ହେଉ ବନ ଦେଶ,

ବିକଟୁ ବିକଟ ଅତି ।

ନ ବହୁ ସମୀର, ଗୁଣୁ ଗୁଣୁ ଅଳି

ବିସୋରୁ ଗୁଞ୍ଜିବା ତାର,

ରବି ଶଶି ତାରା ଲୁଚନ୍ତୁ ଗଗନେ,

କି ତହିଁ ଅଛଇ ମୋର ?

ଏ ତରୁ ଶାଖାଟି ମୋ ବିଶ୍ୱ ସାରା ହେ,

ମୋ ଜୀବ ଜୀବନ୍ତ ନିଧି,

ଯେତେଦିନ ଏଥି ଗାଉଥିବି ବସି

ଲକ୍ଷ୍ୟ ମୁଁ ପାରିବି ସାଧି ।

ସହିବି ବରଷା, ପବନ ପ୍ରବାହ,

ତପନ ତପତ ତେଜ;

ବରି ଯା ଜୀବନେ ନେଇଛି ବାରେ କି,

ତା ତହୁଁ ବଳି କି ନିଜ ?

ଡାଳୁ ଡାଳେ ଉଡି ପତ୍ର ଗହଳେ ଟି

କୋଇଲି ଉଷତ ସିନା,

କନକ ଭୂଷଣେ କିବା ଅଛି ତାର

ବିହଗ ପରାଣ ଘେନା ?

ଜାଗର

ଯାଚି କି ପାରିବି ? *

ଘେନ ଏ ସୁମନ ମାଳାଟିକି ଗଳେ,

ସେନେହେ ପତାଇ ଶିର;

କିଦେବି କବି ହେ, ନ ଜାଣେ କିଞ୍ଚିତେ

ତବ ଯୋଗ୍ୟ ଉପହାର ।

ଜନମ ଭୂମିର କୀରତି ସ୍ୱଗୁଣେ

ରଖିଛି ଯତନେ ଟେକି;

ନିଜ ବେନି କରେ ମଣ୍ଡିଛି କୁଶଳେ

କନକ ଚିତ୍ରଣ ଲେଖି ।

‘ମାମୁ’, ‘ଉପହାର’, ‘ଧୂଳି’, ‘ପୁଷ୍ପମାଳା’,

‘ଛଅ ମାଣ ଆଠଗୁଣ୍ଠ’-

ଆଜି ଯେତେ ଯେତେ ବିରଚି ପାରନ୍ତି

ଏ ମରତେ ବଇକୁଣ୍ଠ;

ତାହାରି ରଚକ ଉତ୍କଳ ମଣ୍ଡପେ

ଦୋସର ବାଲ୍ମୀକି ଆଜି,

ବଳଙ୍ଗ ପୁଲିନେ କରୁଛ ବିହାର,

ସରଗ ସମ୍ପଦ ରାଜି ।

ଶଇଳ ସାଗର ଯୁଗଳ ଅଧିରେ

ଖେଳେ ଯେ ମୋହନ ଗୀତ,

ତହିଁ ମଧ୍ୟେ କବି ଦେଇଅଛି ଢାଳି

ଆପଣା ତ୍ରଦିବ ସ୍ଥିତି ।

ନିଜ କୁଞ୍ଜବନେ ବିହରି ପୁଲକେ,

ହେରୁଛ କନକ ଫୁଲ,

ହୃଦ ଉପବନୁ ନବ ଫୁଲ ନିତି

କରି ଅନୁରାଗେ ଠୁଳ ।

ଉତ୍କଳ କମଳା ବିଳାସ ଭଣ୍ଡାରେ

ଥାପିଛ ଯେ ନିଧିମାନ;

ଯୁଗେ ଯୁଗେ, କବି, ସୁମରୁ ଥିବେ ହେ

ତବ ଏ ମହୀୟ ନାମ,

ମହେନ୍ଦ୍ର ମନ୍ଦଚ ଚାରୁ ମେଘାସନ,

ଋଷିକୁଲ୍ୟା ମହାନଦୀ,

ସୋଲରି ଭାଲେରି ବେଢ଼ଣେ ଚିଲିକା

ମୃଦୁ ମନ୍ଦ୍ର ମହୋଦଧି;

ଗୋଟି ଗୋଟି ଯେତେ ପରାଣ ସମ୍ପଦ

ସରଗ ସୁଷମା ବଳି,

ସ୍ମରି ହେଉଥିବେ ଜୀବନ ଅୟନେ,

କାଳ ପାରାବାରେ ଚାଲି ।

ତୁଳିନାହିଁ ତବ ମହତ୍ୱ ସାଳିଆ,

କଳିନାହିଁ ଘଣ୍ଟଶିଳା,

ତେଣୁ ତୁମ କଥା ବିସୋରି ପାରନ୍ତି

ଅନୁସରି ଭବଲୀଳା

ଏ ମହୀ ଉତ୍କଳ ଜାତି ଜୀବନେ ବା

କି କ୍ଷୁଦ୍ର ରେଣୁଟି ମୁହଁ;

କି ଭଳି, କବି ହେ, ହୃଦ ଉପହାର

ଚରଣେ ପାରିବି ଥୋଇ ?

ଅମର ଆଶିଷୁଁ କଣିକା ମାତର

ବରଷି ଦିଅ ମୋ ଶିରେ-

ତୁମ ଭଳି ସୁଖେ ପାରିବି ବିହରି

ଏ ପ୍ରିୟ ଜନନୀ କୋଳେ ।

ଜନନୀ କି, କବି, ଡାକ ମୁଁ ପାରିବି

ସନ୍ତାନ ସେନେହେ ଭାଷେ;

ତା ଧୂଳିରେ ଢାଳି ଦେବି ଏ ଶୋଣିତ

ହୃଦ ପୁଲକିତ ହାସେ;

ଉତ୍କଳ ମାତାର କୋଟିଏ ସନ୍ତାନ

ଗୋଟିଏ ପରାଣ ଧରି,

ନଦୀ ଗିରି ବନୁ ଅତୁଳ ସମ୍ପଦ

ଆଣିବେ ଆବର ବରି ।

ଏ ଗୋଟି ପରାଣ ପୁଣ୍ୟ ପିତା ଆହେ,

ନନ୍ଦନେ ରହିଛ ବସି;

ଯାଚି କି ପାରିବି ? ଘେନ ଏ ମାଳାଟି,

ତୁମରି ସମ୍ପଦେ ରଚି ।

ର୍ନିଜ

ପାଦତଳେ

ଧୀରେ ସନ ସନେ ଆସଇ ସମୀର

କାନନେ ପ୍ରାନ୍ତରେ ବହି,

ଉପବନେ ଯାଏ ତରୁଲତା ଅଙ୍ଗ

ମଧୁର ପରଶେ ଛୁଇଁ ।

କେତେ ଶ୍ୟାମ ଶୋହା ମୃଦୁ ବୀଚି ମେଳେ

ପରାଣ ସୋହାଗେ ଢାଳି,

ଡାଳେ ଡାଳେ ଆହା ପଲ୍ଲବ ନିକର

କରନ୍ତି କେସନ କେଳି !

କୁସୁମ କେଶର ମଧୁ ଆହରଣେ

ଭ୍ରମର ପୀୟୁଷପାୟୀ,

ଢଳି ଢଳି ଖେଳେ, ପରାଣ ବାରତା

ଗୁଣୁ ଗୁଣୁ ଗୁଣୁ ଗାଇ ।

ଆଶା ଅଛି, ଦିନେ ବସନ୍ତ ରସିକ

ପିକ ବସି ସେ ଗହଳେ,

ସରଗ ବିପଞ୍ଚୀ ସୁଧା କଣ୍ଠ ଧାରା

ଢାଳିଦେବ ମହୀତଳେ ।

ତୁହି, ରେ ଅଭାଗା ସେ ପୁଣ୍ୟ ମେଳାପେ

ବିହରି ସରଗ ତେଜେ,

ନିମିଷେ ଆବର ମୁରୁଛି ସକଳ

ପଡ଼ିଲୁ ଏ ଧୂଳି ଶେଯେ ।

ତରୁ ଡାଳେ ତୋତେ ସେନେହ ସଙ୍କୋଚେ

ଧୀରେ ପରଶନ୍ତି ଯାଇ

ଧୂଳି ଶେଯେ ଏବେ ପାଦ ତଳେ ଆହା

ମାଡ଼ି ହେଳେ ଯିବ ମୁହିଁ ।

ପଡ଼ିଅଛୁ ଯେବେ ତରୁଡାଳେ ଢଳି

ସୁଖେ ତୋ ଖେଳିବା ତେଜି,

ତଳୁ ତଳେ, ଫୁଲ, ପଡ଼ ରେ ଆହୁରି

ଏ ଧୂଳି ଶେଯ ବରଜି ।

ସେ ସଖା ମେଳାପେ ସୁଖେ ଖେଳିବାର

ହେଲାନାହିଁ ଯେବେ ଆଉ,

ଏ ମର ସଂସାରୁ ଚିର ଲାଗି ଆଜି

ଲୁଚି ତୋ ସ୍ୱରୂପ ଯାଉ ।

ଏକାନ୍ତେ

କିଶୋର କବି

ରଖିଥିବ ଚିତ୍ତେ

ପରାଣ ସୋଦର ଆହେ, ହୃଦୟ ପ୍ରତିମା,

ଜୀବନେ ମୋ ଚିରନ୍ତନ ଅଳି-

କରମ ବିରାମେ ନିତି, ଦୁଃଖ ବଇଭବେ

ହୃଦ କୋଣେ ରଖିଥିବ ଧରି ।

କିଅଛି ମରତେ ମୋର ସୋହାଗ ସମ୍ପଦ

ଯାହା ତୁମେ ଦେଇନାହିଁ ମୋରେ ?

ରୋଗ ଶୋକ ପରିତାପେ ନିର୍ନିଦ୍ର ନୟନେ

ବାନ୍ଧିଛି ହେ ପ୍ରୀତି ସୁଧା ଡୋରେ ।

ଜୀବନ କଳୁଷ ପଙ୍କୁ ତାରିଛ ଯତନେ,

ଢାଳି ହୃଦ ପୀୟୁଷ ଆସାର;

ଆପଦ ଆତଙ୍କେ ସଦା ହୋଇଅଛ ସାଥି

ସନ୍ତରଣେ ଭବ ପାରାବାର ।

କେତେ ଦିନ କେତେମନ୍ତେ ନିଶୀଥ ବିହାରେ

ତୁମ ସଙ୍ଗେ ବସିଛି ଧିଆନେ;

କେତେ ସୁଖ ଦୁଃଖ ସ୍ମୃତି ଜଡ଼ିତ, ସୋଦର,

ତୁମ ମୋର ଯୁଗଳ ପରାଣେ ।

ବାଳୁତ ବୟସ କଥା ଯେତେ ଏ ଜୀବନେ

କେତେ ଦୂରେ ରହିଛି ସକଳ;

ତହିଁ ମଧ୍ୟ ଅଯତନେ ଅମର ବିକାଶେ

ତୁମ ସ୍ମୃତି ଖେଳେ ଅବିରଳ ।

ମରଣ ନିଗଡ଼େ ପଡ଼ି ଅବଶେ ବିପାକେ

ଘାରି ଯେବେ ହେଲି ମୁଁ ବିକଳେ,

ଜୀବନ ପରଶ ମଧୁ ସୋହାଗେ ସେଦିନ

ଢାଳି ମୁଖେ ଦେଲ ତ ଚଞ୍ଚଳେ ।

କେତେ କେତେ ସ୍ମୃତି ମଧ୍ୟ ଏ କଥା ଗୋଟିକ

ହୃଦେ ମୋର ରହିଛି ଅଙ୍କିତ,

ଜୀବନେ ମରଣେ କେବେ ପାରିବ ବିସୋରି,

କି ସମ୍ପଦେ କରିବି ପାଲଟ ?

ଅନୁଜ ସେନେହ ଭରେ ହୃଦ ପୀଠ ନେଇ,

ଅଗ୍ରଜ ହେ, ରଖିଛ ଆଗ୍ରହେ;

ଏତେ ସୁଖ ସଉରଭ ଦୟାର ପାତର

ହେଲି ସିନା ତୁମ ଅନୁଗ୍ରହେ ।

ଜୀବନ ଯୌବନ କ୍ରୀଡ଼ା ସମ୍ପାଦି ପୁଲକେ,

ଆଜି ଏବେ କରମ ନିଦେଶେ,

ସାଧନା ବେଦୀରେ ବେନି ଚରଣ ନିବେଶି,

ମିଶାମିଶି କୋମଳ ପରଶେ ।

ସେନେହ ସୋଦର ବାଣୀ ସୁଖେ ଅନୁସରି,

ନିତି ଦିନ ଭ୍ରମିଛି ଯେ ପଥେ,

ଆଜି ମଧ୍ୟ ସେହିଠାବେ ରହିଛି ଅନାଇ;

ଅଗ୍ରଜ ହେ, ରଖିଥିବ ଚିତ୍ତେ ।

ନୁହେ ଯେବେ ସଭ୍ୟ ପରିବାର *

ଅଭୟ ଆଶେ *

ପିଞ୍ଜରାବଦ୍ଧ ପିକ *

ଥକା ମନ ଚାଲ ଯିବା

ସାନ୍ଧ୍ୟତାରା

ପ୍ରତୀଚୀ ଭୂଧର ପଛେ ଲୁଚିଲେ ତପନ,

ସୁନ୍ଦର ପାଟଳେ ଶୋହେ ବାରୁଣୀ ଗଗନ;

ତେବେ ତା ଶାନ୍ତ କପାଳେ,

ତୁହି, ସାନ୍ଧ୍ୟତାରା, ଏକା ତାରକା ସଂସାରେ ।

ରବି ବୁଡ଼ିଗଲେ, ମର୍ତ୍ତ୍ୟ ଘୋଟଇ ଅନ୍ଧାର;

ଘୁଞ୍ଚାଉ ତୁ ଢାଳି ଜ୍ୟୋତି ଦୁଃଖ ଦୈନ୍ୟ ତାର;

ତୁହି ଅନ୍ତିମ ଭରସା,

ତୋ ବିନା ଏ ଅବିଶ୍ୱାସ ଲଭନ୍ତା କି ଦଶା ?

ଦୀପାୟିତ ନୁହେଁ ଖାଲି ଆକାଶ ତଳପ,

ନିରାଶ ହୃଦୟେ ଆଶା ଜଗାଉ କଳପ,

ରାଜୁ ନିଶା ଦେବୀ ଭାଲେ,

ସୀମନ୍ତିନୀ ଶୁଭ ଟୀକା ସରି କି ସମ୍ଭାରେ !

ପ୍ରକୃତି ଉଦ୍ୟାନେ ତୁ କି କମଳ କଳିକା ?

ଅବା କେଉଁ ଦେବତାର ନୟନ ଚନ୍ଦିକା ?

କେଉଁ ସୁରନାଗ ମଣି ?

ଅବା କାହା ନେତ୍ର ତ୍ୟକ୍ତ ଅଶ୍ରୁ ବାରି କଣି ?

ଅବା ଦିବା ରାତ୍ରି ଶୁଭ ବିଭେ ବେଦୀ ପାଶେ,

ତୁ ଏକ ତ୍ରିଦିବ ଦୀପ ଜଳୁଛୁ ଆକାଶେ ?

କି ବା ସୁରାସୁର ଗଣ

ସମୁଦ୍ର ମନ୍ଥନ ତୋତେ ପାଇଛନ୍ତି ଧନ ?

ଯାହା ତୁ ହେଉ, ରେ ସାନ୍ଧ୍ୟତାରା, ଯାହା ପ୍ରତି;

ତୁ ତ ମୋର ଏକମାତ୍ର ପରାଣ ସମ୍ପତ୍ତି;

ମୋର ନୀରସ ଜୀବନେ

ତୁ ଏକା ସଞ୍ଚାରୁ ରସ କଣିକା ବିଜନେ ।

ଜୀବନୁ ଲିଭିବ ଯେବେ ମୋ ସୁଖ ଆଲୋକ,

ବ୍ୟଥିତେ ଚାହିଁବି ଶୂନ୍ୟେ ବହି ଦୃଦେ ଶୋକ

ତେବେ ଆୟୁ ଶେଷ କ୍ଷଣେ

ତୁହି, ସାନ୍ଧ୍ୟ ତାରା, ଉଇଁ ପ୍ଲାବିବୁ କିରଣେ ।